جایگاه مناسک در هندسه معرفتی دین
نوشتاری از دکتر محمد محمدرضایی سردبیر فصلنامه علمی- پژوهشی قبسات پژوهشگاه
سوالی که می‌خواهم در این یادداشت کوتاه به آن پاسخ دهم این است که نماز و روزه ما چه جایگاهی در هندسه معرفتی دین‌مان دارد؟ برای چه نماز می‌خوانیم و روزه می‌گیریم؟ نماز و روزه چه فلسفه‌ای دارند؟ و در بخش گسترده‌ای که شامل معارف، اخلاق و احکام است، این عبادت ما چه جایگاهی دارد؟ مطالب خود را در ذیل چند بند بیان می‌کنم.
۱. مستحضر هستید که هدف غایی دین ما اتمام و اکمال اخلاق است. پیامبر گرامی اسلام(ص) می‌فرماید: «انَّما بُعِثتُ لِاُتَمّمَ مَکارِمَ الاخلاق» من برانگیخته شدم تا مکارم اخلاق را به اتمام و اکمال برسانم. در قرآن آیه‌ای وجود دارد که از زبان پیامبر می‌فرماید که «أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ» (شوری/۱۵) من مامور شدم که به عدالت رفتار کنم.
۲. اخلاق مجموعهای از خوبی‌ها، بدی‌ها، بایدها و نبایدهاست که در زندگی خود به‌کار می‌بریم. از صبح که از خواب بیدار می‌شویم تا شامگاهان، کارهای خود را با عناوین خوب، بد، باید و نباید، حکم می‌کنیم و عنوان و برچسب خوب و بد را به آنها می‌دهیم. نمی‌توان کاری انجام داد و نگوییم که این کار خوب است یا بد.
۳. هر اخلاقی و هر نظام اخلاقی یک‌سری مبانی دارد؛ مبانی معرفت‌شناختی، انسان‌شناختی، هستی‌شناختی. اینها مبانی اخلاق هستند. اخلاق دینی و اسلامی ما هم مبتنی‌بر یک سلسله‌معارفی است. خدا خالق همه هستی ازجمله خود ماست. انسان موجودی وابسته به خداست. «یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ»(فاطر/۱۵)، «إِنِّی جَاعِلٌ فِی‌الْأَرْضِ خَلِیفَه»(بقره/۳۰) شما خلیفه خداوند هستید. ما انسان‌ها مختار هستیم. مسئولیت‌پذیر هستیم.
۴. اخلاق اسلامی مجموعه احکامی است که از طریق عقل و وحی الهی در اختیار ما قرار می‌‌گیرد. وحی الهی، لطفی است که خداوند در حق ما بندگان کرده و برای ما این مجموعهای از خوبی‌ها و بدی‌ها را نازل کرده است. احکام اخلاقی ما هماهنگ با عقل و فطرت ماست و می‌دانید که در قرآن آیه‌ای است که از خود قرآن تعبیر به ذکر می‌کند، ذکر یعنی یادآوری. «إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعَالَمِینَ»(ص/۸۷) این قرآن برای شما تذکار است. مطابق با فطرت شماست. مطابق با عقل شماست. در آیه دیگری می‌خوانیم که «إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی‌الْقُرْبَى وَیَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ وَالْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ»(نحل/۹۰) خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیکان فرمان می‌دهد و از فحشا و منکر و ستم، نهی می‌کند. خداوند به شما اندرز می‌دهد شاید متذکر شوید.
عنایت من روی این تعبیر است. «لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ» شاید متذکر شوید. یادتان بیاید. یعنی شما اینها را می‌دانستید. ما می‌خواهیم به شما یادآوری کنیم. اصلا وظیفه پیامبر این است که «فَذَکِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ»(غاشیه/۲۱) پس این دستورات اخلاقی هماهنگ است با عقل و فطرت ما.
۵. دشمن اخلاق؛ هوای نفس و تمایلات نفسانی ماست. قرآن از این دشمن تعبیر به نفس اماره می‌کند. «إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَه بِالسُّوءِ»(یوسف/۵۳) نفس شما را امر به بدی می‌کند. انسان می‌خواهد آدم خوبی باشد ولی نفس و تمایلات مانع و رادعی برای این کار هستند. می‌گوید این کار را نکن. حالا مزیت اخلاق اسلامی این است که راه غلبه بر تمایلات را به انسان نشان داده است. می‌دانید که فلسفه‌های اخلاق هرکدام یک معیار برای اخلاقی بودن ذکر می‌کنند. بعضی لذت‌گرا هستند. معتقدند هر چیزی که باعث لذت شما شود، آن خوب است. بعضی سودگرا هستند. هرچه باعث سود شما می‌شود، خوب است و هر چیزی باعث ضرر شما می‌شود، بد است. بعضی فضیلت‌گرا هستند، بعضی تکلیف‌گرا هستند، ولی هیچ‌کدام راه نیل به‌خوبی را به شما نشان نمی‌دهند.
راه غلبه بر تمایلات نفسانی را نشان نمی‌دهند. این در انحصار دین الهی است که به شما نشان می‌دهد چگونه بر اراده غلبه کنید. اراده تحت دو فرمان است: یکی عقل و یکی تمایلات نفسانی و نفس اماره. عقل به انسان می‌گوید راست بگو. اراده می‌خواهد راست بگوید. تمایلات می‌گوید نه، دروغ بگو. اینجا به نفع توست. اگر تمایلات قوی باشد اراده تحت فرمان تمایلات می‌شود. خداوند برای ما نماز و روزه را قرار داده. چقدر باید سپاسگزار خدا باشید. خداوند این نماز و روزه را برای ما قرار داده تا اراده‌مان قوی شود. شما می‌خواهید در ورزش قهرمان شوید. همین‌طوری که نمی‌شود قهرمان شد. قهرمان شدن احتیاج به تمرین دارد. انسانیت و اخلاقی شدن احتیاج به تمرین و ممارست دارد. باید اراده را قوی کنید. شما روزه می‌گیرید. همه‌چیز برایتان فراهم است، ولی به اراده‌تان می‌گوید نه نزدیک نشو، نخور، نیاشام، که اگر رفتی در اجتماع بیت‌المال بود دستبرد به آن نزنی. اگر رفتی در اجتماع حقوق دیگران بود به حقوق دیگران تعدی و تجاوز نکنی.
خداوند در قرآن می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاه إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ»(بقره/۱۵۳) نماز بازتمرینی برای اخلاقی شدن ماست. ما از خدا شکرگزاری کنیم. به درگاه خدا سپاس بگوییم. از او مدد بگیریم. این یک تمرین اخلاقی است. می‌خواهیم نماز بخوانیم. در زمین غصبی نماز نخوانیم. رضایت طرف شرط است. شما پنج وعده به خود نهیب می‌زنید مواظب باش به حریم دیگران تجاوز نکنی، با لباس غصبی نماز نخوانی، سر وقت نماز بخوانی. اول وقت چه فضیلتی دارد. نماز روزه و مناسک تمرینی است. برای اخلاقی و برای انسان شدن ما. از خداوند ممنون و سپاسگزاریم که به ما این دستورات را داده است. یاد ما داده که چگونه تربیت شویم. قدر این دستورات را بدانیم.
