حماسه عاشورا، سرآغاز تجلی اشعار و ادبیات آیینی
یادداشتی از دکتر محمدمهدی جهان‌پرور همزمان با فرارسیدن ماه عزاداری اباعبدالله الحسین(ع)
ظهور ادبی هر ملتی نشان از عمق فرهنگ، خلق زیستی و سبک حیات آنها دارد. این جلوه‌گری با گرایش انسان‌ها به دین و امور معنوی که امری است فطری و در باورهای ناخودآگاه آنها نهفته است، پیوندی ناگسستنی دارد. این گروش در فرهنگ ایرانیان نیز گسترده، عمیق و ریشه دار است و ادبیات فارسی یکی از گنجینه‌های پرمایه مفاهیم مذهبی و ارزشی است که ادبیات آئینی و اشعار عاشورایی بخش وسیعی از این فرهنگ گران سنگ به‌شمار می‌آید.
در واقع شعر و ادبیات آئینی یکی از مهمترین عوامل اشاعه دهنده و تأثیرگذار مفاهیم ارزشی و اخلاقی در عرصه معرفت بشری است که مدیحه‌سرایان و مرثیه‌سرایان این سرزمین با خلق آن سعی در شکوفا نمودن اندیشه‌ها و بیان اعتقادات برای به انجام رسانیدن رسالت خویش داشته‌اند.
در این میان اشعار عاشورایی که برآمده از ادبیات دینی است، غنی‌ترین مفاهیم مذهبی و معرفتی را داراست، چرا که برگرفته از مکتب انسان‌ساز عاشور بوده و شعرای آئینی با شناخت و درک صحیح از فلسفه قیام عاشورا و مصائب وارده بر حضرت سیدالشهدا (ع) و یاران با وفایش با طبع لطیف و شور مذهبی خویش آن را سروده و ارزشها را آفریده‌اند.
با این وجود اگر بخواهیم با توجه به منابع و مستندات موجود، سرآغاز پیدایی ادبیات و قصاید مذهبی را بررسی کنیم، می‌توانیم اوج شکوفایی آن را در عصر صفوی بدانیم، زیرا با روی کار آمدن این نظام تازه تأسیس شیعی، فرصت و مجالی برای حمایت از فرهنگ، اصول و عقاید مذهب تشیع و ترویج آن در پهنه ادبیات این مرز و بوم علیرغم برخی کاستی‌ها، ایجاد شد و این نوع از ادبیات به ویژه سروده‌های عاشورایی تحولی عمیق و شگرف یافت.
این تصریف که معطوف به توجه حاکمان آن زمان به اهل بیت علیهم السلام و زمینه‌ساز رشد و پرورش ذوق و استعداد سخن‌سرایان و رویکرد آنها به سرایش سروده‌های آئینی بود، باعث شد تا چکامه‌سرایان به ذکر اوصاف، مناقب و کرامات امامان معصوم علیهم السلام و بیان اصول و اعتقاداتشان نسبت به آن بزرگواران بپردازند.
این حد از توجه به مفاهیم دینی و معنوی و اشتیاق شدید نسبت به ادبیات آئینی و مدح و منقبت ائمه اطهار، نقش شایانی در پرورش شاعران و نغمه‌سرایان بزرگی همچون حیرتی تونی، محتشم کاشانی، وحشی بافقی، عبدالله هاتفی، عرفی شیرازی، صائب تبریزی و طالب آملی و غیره و تمایل آنان به سرایش سروده‌های آئینی و اشعار عاشورایی و ایجاد تنوع ادبی مانند تاریخ نویسی، تذکره نویسی، نثر فارسی و نیز نگارش متون و منظومه‌های داستانی و حماسی با مضمون دینی و شیعی داشته که به تدریج این سروده‌های غنی در میان توده مردم گسترش و قوام یافته است.
شاید بتوان به جرأت دوره صفویه را استثنایی‌ترین دوران حیات آئین‌های مذهبی برشمرد، زیرا در سطح گسترده‌ای موجب رسمیت و تداوم یافتن مراسم و مجالس عزاداری و دیگر آئین‌های مذهبی و همچنین ثبات بخشی، انسجام، اشاعه و ترویج ارزش‌های اخلاقی و فرهنگ غنی شیعی و اسلامی شد. اگرچه در این عصر، آئین‌ها و مراسم مذهبی به مانند دوره‌های بعدی رشد نیافته بود، اما می‌توان آن را مقدمه تحولی ژرف در برپایی تجمعات و مراسم مذهبی جامعه ایرانی دانست.
