عرفان اجتماعی در قرآن
نوشتاری از حجت الاسلام دکتر محمدجواد رودگر عضو هیأت علمی گروه عرفان و معنویت پژوهشگاه
مقدمه تعریفی مجمل
عرفان اجتماعی، عرفانی است که در مسائل گوناگون اجتماعی، تفسیری عارفانه از اجتماع به عنوان تجلی الهی بیان می‌دارد و جامعه را از کثرت به سوی وحدت سوق و سیر می‌دهد و این بدین خاطراست که عارف سال‌ها در فرایند تنظیم ارتباط با خدا به ارتباط با خلق و سامان بخشی به آن نیز اهتمام دارد.
آنچه مدنظر عرفان اجتماعی است اینکه عارف بتواند با توجه به شهود و اندوخته عرفانی خود به شناخت واقعیات اجتماعی و درک نیازها و ضرورتهای جامعه رسیده و به جامعه‌سازی خاص خود، بپردازد که همه‌ی آحاد جامعه در مسیر سلوک و رشد معنوی و سیر الی الله قرار گیرند.
پیامبران كارشان از درد خدایی آغاز می‌شود كه آنها را به سوی قرب به خداوند و وصول به بارگاه او می‌راند. این درد تازیانه‌ی تكامل آنهاست و محرّك آنها در این مسیر و سفر است كه از آن به «سفر از خلق تا حق» تعبیر می‌شود. این درد یك لحظه آنان را آرام نمی‌گذارد… پایان این سیر و سفر، آغاز سفر دیگر است كه از آن به «سفر در حق با حق» تعبیر می‌شود. در این سفر است كه ظرفشان پر و لبریز می‌شود و به نوعی دیگر از تكامل نائل می‌گردند. پیامبر در این مرحله نیز توقّف نمی‌كند، پس از آنكه از حقیقت لبریز شد، دایره‌ی هستی را طی كرد، راه و رسم منزلها را دریافت، مبعوث می‌شود و سفر سوّمش یعنی سفر از حق به خلق آغاز می‌گردد و بازگشت داده می‌شود. امّا این بازگشت به معنی بازپس آمدن به نقطه‌ی اوّل و جدا شدن از آنچه دریافته، نیست. با تمام آنچه رسیده و دریافته باز می‌گردد و به اصطلاح، سفر از حق به خلق، با حقّ است نه دور از او… با بازگشت به خلق، سفر چهارم و دور چهارم تكامل او آغاز می‌گردد، یعنی سیر در خلق با حق، سیر در خلق برای حركت دادن آنها به سوی كمال لایتناهای الهی از طریق شریعت، یعنی از راه حقّ و عدل و ارزشهای انسانی و به فعلیّت رسانیدن استعدادهای نهفته‌ی بی نهایت بشری. (مطهری، ۱۳۸۴، ج۲: ۳۲۲)
عرفان اجتماعی دو جنبه مهم دارد:الف) جنبه تفسیر عرفانی از جهان و جامعه ب) جنبه تغییر تعالی بخش و تکامل آفرین فرد و جامعه انسانی و در نتیجه عرفان اجتماعی عرفانی است که در سه ساحت:
ساحت قبل از وصول
ساحت حین وصول
ساحت بعد از وصول
خدمت به خلق خدا و عیال الله را با مراتب متناظر به ساحات یاد شده منظور دارد و خدمت همه جانبه جزءلاینفک سلوک تا شهود و وصول است، اگر چه در هر ساحتی مراتب آن اشتدادی بوده و در ساحت سوم به اوج خود خواهد رسید. به تعبیر استاد شهید مطهری: “عرفان هیچ وقت در نهایت امر سر از خدمت به خلق در نمی‌آورد در وسط راه و بلکه در مقدمه‌ی راه سر از خدمت به خلق در می‌آورد، خدمت به خلق در عرفان است و باید هم باشد، ولی خدمت به خلق، نهایت عرفان نیست، خدمت به خلق مقدمه‌ای از مقدمات عرفان است”. (مطهری، ۱۳۸۷، ج۲۳: ۲۸۹)
در نتیجه عارف خدمت استکمالی و اکمالی را نصب العین خودش قرار می دهد… پس تفسیر عرفانی محض از جامعه نیست، بلکه تغییر تعالی بخش و تکاملی جامعه در عالم و عاقل و عادل سازی آن نیز هست. به بیان دیگر در جهت:
الف) توسعه و تعمیق نگاه و نگرش و بینش توحیدی
ب) جهت توسعه و تعمیق گرایش، روش و کنش توحیدی
ج) جهت توسعه و تعمیق توحید و عدالت اجتماعی ذیل ولایتِ اجتماعی
و در تحقق جهات یاد شده نیز عناصری مانند:
هدایت
عقلانیت
معنویت
تربیت
ولایت
و عدالت اجتماعی کاربست اصلی خواهند داشت.
شواهدی از آیات بینات قرآن:
- نور:۳۷″ رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ” با تفسیر امیرالمومنین علیه السلام از این آیه در خطبه ۲۱۳ نهج البلافه فیض الاسلام.
- آل عمران:۷۹ ” مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُؤْتِيَهُ اللَّهُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُوا عِبَادًا لِي مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَكِنْ كُونُوا رَبَّانِيِّينَ بِمَا كُنْتُمْ تُعَلِّمُون الْكِتَابَ وَبِمَا كُنْتُمْ تَدْرُسُونَ” همراه با حکمت ۱۴۷ نهج البلاغه فیض الاسلام:” قَالَ كُمَيْلُ بْنُ زِيَادٍ أَخَذَ بِيَدِي أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ ( عليه السلام ) فَأَخْرَجَنِي إِلَى الْجَبَّانِ فَلَمَّا أَصْحَرَ تَنَفَّسَ الصُّعَدَاءَ ثُمَّ قَالَ :
يَا كُمَيْلَ بْنَ زِيَادٍ : إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ أَوْعِيَةٌ فَخَيْرُهَا أَوْعَاهَا فَاحْفَظْ عَنِّي مَا أَقُولُ لَكَ النَّاسُ ثَلَاثَةٌ فَعَالِمٌ رَبَّانِيٌّ وَ مُتَعَلِّمٌ عَلَى سَبِيلِ نَجَاةٍ وَ هَمَجٌ رَعَاعٌ أَتْبَاعُ كُلِّ نَاعِقٍ يَمِيلُونَ مَعَ كُلِّ رِيحٍ لَمْ يَسْتَضِيئُوا بِنُورِ الْعِلْمِ وَ لَمْ يَلْجَئُوا إِلَى رُكْنٍ وَثِيقٍ يَا كُمَيْلُ الْعِلْمُ خَيْرٌ مِنَ الْمَالِ الْعِلْمُ يَحْرُسُكَ وَ أَنْتَ تَحْرُسُ الْمَالَ وَ الْمَالُ تَنْقُصُهُ النَّفَقَةُ وَ الْعِلْمُ يَزْكُوا عَلَى الْإِنْفَاقِ وَ صَنِيعُ الْمَالِ يَزُولُ بِزَوَالِهِ يَا كُمَيْلَ بْنَ زِيَادٍ مَعْرِفَةُ الْعِلْمِ دِينٌ يُدَانُ بِهِ ، بِهِ يَكْسِبُ الْإِنْسَانُ الطَّاعَةَ فِي حَيَاتِهِ وَ جَمِيلَ الْأُحْدُوثَةِ بَعْدَ وَفَاتِهِ وَ الْعِلْمُ حَاكِمٌ وَ الْمَالُ مَحْكُومٌ عَلَيْهِ يَا كُمَيْلُ هَلَكَ خُزَّانُ الْأَمْوَالِ وَ هُمْ أَحْيَاءٌ وَ الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِيَ الدَّهْرُ أَعْيَانُهُمْ مَفْقُودَةٌ وَ أَمْثَالُهُمْ فِي الْقُلُوبِ مَوْجُودَةٌ هَا إِنَّ هَاهُنَا لَعِلْماً جَمّاً وَ أَشَارَ بِيَدِهِ إِلَى صَدْرِهِ لَوْ أَصَبْتُ لَهُ حَمَلَةً بَلَى أَصَبْتُ لَقِناً غَيْرَ مَأْمُونٍ عَلَيْهِ مُسْتَعْمِلًا آلَةَ الدِّينِ لِلدُّنْيَا وَ مُسْتَظْهِراً بِنِعَمِ اللَّهِ عَلَى عِبَادِهِ وَ بِحُجَجِهِ عَلَى أَوْلِيَائِهِ أَوْ مُنْقَاداً لِحَمَلَةِ الْحَقِّ لَا بَصِيرَةَ لَهُ فِي أَحْنَائِهِ يَنْقَدِحُ الشَّكُّ فِي قَلْبِهِ لِأَوَّلِ عَارِضٍ مِنْ شُبْهَةٍ أَلَا لَا ذَا وَ لَا ذَاكَ أَوْ مَنْهُوماً بِاللَّذَّةِ سَلِسَ الْقِيَادِ لِلشَّهْوَةِ أَوْ مُغْرَماً بِالْجَمْعِ وَ الِادِّخَارِ لَيْسَا مِنْ رُعَاةِ الدِّينِ فِي شَيْ‌ءٍ أَقْرَبُ شَيْ‌ءٍ شَبَهاً بِهِمَا الْأَنْعَامُ السَّائِمَةُ كَذَلِكَ يَمُوتُ الْعِلْمُ بِمَوْتِ حَامِلِيهِ اللَّهُمَّ بَلَى لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ لِلَّهِ بِحُجَّةٍ إِمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً وَ إِمَّا خَائِفاً مَغْمُوراً لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَيِّنَاتُهُ وَ كَمْ ذَا وَ أَيْنَ أُولَئِكَ ، أُولَئِكَ وَ اللَّهِ الْأَقَلُّونَ عَدَداً وَ الْأَعْظَمُونَ عِنْدَ اللَّهِ قَدْراً يَحْفَظُ اللَّهُ بِهِمْ حُجَجَهُ وَ بَيِّنَاتِهِ حَتَّى يُودِعُوهَا نُظَرَاءَهُمْ وَ يَزْرَعُوهَا فِي قُلُوبِ أَشْبَاهِهِمْ هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلَى حَقِيقَةِ الْبَصِيرَةِ وَ بَاشَرُوا رُوحَ الْيَقِينِ وَ اسْتَلَانُوا مَا اسْتَوْعَرَهُ الْمُتْرَفُونَ وَ أَنِسُوا بِمَا اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجَاهِلُونَ وَ صَحِبُوا الدُّنْيَا بِأَبْدَانٍ أَرْوَاحُهَا مُعَلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الْأَعْلَى أُولَئِكَ خُلَفَاءُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ الدُّعَاةُ إِلَى دِينِهِ آهِ آهِ شَوْقاً إِلَى رُؤْيَتِهِمْ انْصَرِفْ يَا كُمَيْلُ إِذَا شِئْتَ”
- آل عمران: ۲٠٠” يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَصَابِرُوا وَرَابِطُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ”
- فصلت: ۳۳” وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحًا وَقَالَ إِنَّنِي مِنَ الْمُسْلِمِينَ”
- حدید:۲۵” لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ”
- فتح:۲۹″ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا”
- توبه:۱۱۲″ التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ”
- فرقان:۶۴-۷۷″ وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا… قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزَامًا” در این زمینه غیر از کتب عرفانی اعم تفسیری و غیر تفسیری، کتب:۱- انسان کامل در قرآن آیه الله استاد جعفر سبحانی ۲. عبادالرحمان آیه الله استاد ناصرمکارم شیرازی نیز قابل توجه و تآمل هستند.
نکاتی چند:
- یکی از مواردی و منابع قویم و غنیم عنایت همه جانبه به نامه ۵۳ نهج البلاغه می باشد که در واقع مانیفستی از عرفان اجتماعی نهج البلاغه است.
- توجه محققانه به انبیای عظام الهی و حضرت ختمی مرتبت علیهم السلام که در فصوص الحکم ابن عربی نیز ذیل کلماتی به برخی از آن انسان های کامل اشاراتی شد و امامان معصوم علیهم السلام می تواند منبعیت و مرجعیت معرفتی و عینی جامع و کاملی برای عرفان اجتماعی باشد.
- عالمان ربانی و عارفان صمدانی بویژه عارفان شیعی در طول تاریخ با کارکردهای به اقتضای ظرفیت های وجودی و زمان زیستاری هر کدام تا برسد به امام خمینی(رض) نیز از مصادیق روشن عرفان اجتماعی با مراتب و درجات مختلف خواهند بود. به تعبیری از امام خمینی توجه کنیم:
امام خمینی(ره) در مورد حضور اجتماعی عارفان و فعالیت‌های اجتماعی اینگونه می‌فرمایند:
آنان كه به اين مقام يا شبيه به آن رسيدهاند اعتزال از خلق و انزوا اختيار نمىكنند، بلكه مأمور به آشنا نمودن و آشتى دادن گمراهان، با اين جلوهها هستند، اگر چه كم توفيق يافتهاند. و آنان كه با رسيدن به بعض مقامات و نوشيدن جرعهاى از خود بىخود شدند و در صعق باقى ماندهاند گرچه به كمالاتى بزرگ راه يافتهاند لكن به كمال مطلوب نرسيدهاند. موسى كليم- صلوات [اللّه] و سلامه عليه- كه از تجلّى حق به حال صعق افتاد با عنايت خاصّه افاقه يافت و مأمور خدمت شد، و رسول اللّه خاتم با رسيدن به مرتبه عالى انسانيت و آنچه در وهم كس نيايد، به مظهريّت اسم جامع اعظم با خطاب يا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ. قُمْ فَأَنْذِرْمأمور هدايت شد. (امام خمینی، ۱۳۷۸، ج۱۶: ۲۱۰) یا امام خمینی وظیفه‌ی انسان کاملِ صاحب ولایت الهی را در دستگیری دینداران از دنیای ظلمانی و ورود به عالم نورانی معنوی و حقیقی می‌داند، زیرا تنها با ولایت انسان کامل است که سعادت حقیقی محقق می‌شود که این عمل در ایجاد حکومت با محوریت امام برای رسیدن به رشد و تعالی محقق می‌شود. (امام خمینی، ۱۳۷۸: ج۱۲: ۴۲۳) و فرمود: “قدرت اگر در دست انسان كامل باشد، كمال براى ملتها ايجاد مىكند. اگر قدرت در دست انبيا باشد، اوليا باشد باعث مىشود كه سلامت در جهان تحقق پيدا كند، كمال در جهان تحقق پيدا بكند. و چنانچه در دست زورمندانى باشد كه عاقل نيستند، مهذب نيستند مصيبت بار مىآورد”. (امام خمینی، ۱۳۷۸: ج۱۸: ۲۰۶).
