انقلاب اسلامی و تحول فرهنگی

انقلاب اسلامی و تحول فرهنگی
نوشتاری از حجت الاسلام دکتر مسعود اسماعیلی استادیار گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
(به بهانه سالگرد ارتحال بنیانگذار انقلاب اسلامی، حضرت امام خمینی و قیام پانزده خرداد)

“فرهنگ عمیق” (فرهنگ ناخودآگاه، فرهنگ ضمنی) اصطلاحی است که برخی از فرهنگ شناسان برای چهره ای از فرهنگ وضع کرده اند که طبقات ژرف تر و غالباً ناپیدا و ناخودآگاهِ فرهنگ و بیشتر بخشهای درونی فرهنگ در وجود انسان را شامل می شود. شائولز، یکی از نویسندگان این حوزه، فرهنگ عمیق را متشکل از پیش فرض ها، هنجارها، ارزش ها و عناصر آشکار می داند. بدین ترتیب، فرهنگ از آن نظر که ریشه در پیش فرض ها، ارزش ها و هنجارها دارد و بر آن اساس، عناصری آشکار از خود بروز می دهد، به لحاظ مصداقی، فرهنگ عمیق خواهد بود؛ فرهنگی که مانند سیستم عامل ذهن و به طور ناخودآگاه عمل می‌کند و ما اغلب به آن توجه نداریم. ادوارد هال ـ که با ترکیب انسان‌شناسی اوایل قرن بیستم و روان‌شناسی فروید و یونگ و وارد ساختن مباحث بُعد ناخودآگاه ذهن، به معرفی و تشریح “تفاوت‌های فرهنگیِ ناخودآگاه” پرداخت ـ عقیده دارد فرهنگ، ما را در ورطه ای از وابستگی ها می‌اندازد که در آن، با گروهی از نمادها و اندیشه‌ها چنان رفتار می کنیم که گویی امتدادی از خود ما هستند؛ در حالی که وقوف چندانی نسبت به آن ها نداریم. علاوه بر این ویژگیها (درونی بودن، عامل و فرمانده بودن، ناخودآگاه بودن و ناپیدا بودن) فرهنگ عمیق دارای ویژگی اشتراک نیز هست؛ این فرهنگ، دانشِ پس زمینه‌ایِ مشترک در میان بخشی از انسان‌هاست. همچنین فرهنگ عمیق، درکی شهودی از ماهیت و کیفیت اشیاء را برای افراد مهیا می‌سازد.
اما در چه زمانی ما متوجه فرهنگ عمیق می شویم و برای ما دغدغه ساز می شود؟ وقتی از آن دور شویم؛ مثلاً در سفر به کشوری دیگر با فرهنگی متفاوت. شائولز از اصطلاحِ “سفر فرهنگی عمیق” بهره می گیرد. وی از این اصطلاح، برای توضیحِ وفق یافتنِ شخصی که در سرزمینِ غیرمادری است بهره می-گیرد. در واقع، فرد هنگام مواجه شدن با چالش فراگیریِ فرهنگِ “دیگر”، متوجه می شود که هم فرهنگ خودش از سطوحی عمیق در وجود و ذهن و روانش برخوردار است و هم فرهنگِ دیگر چنین است؛ از این رو فراگیری و جذبِ فرهنگ دیگر و وفق یافتن با آن، تنها از طریق جذب عناصر ظاهریِ آن امکان-پذیر نیست و باید طرحی دیگر درانداخت. بنابراین دغدغه چیستی فرهنگ عمیق و معضلِ چگونگی یادگیری آن، اغلب همراه باهم برانگیخته می شوند.
انقلاب، در اصطلاح به معنی تغییر و تحولِ شدیدِ کیفی است. هنگامی که از یک انقلاب سیاسی سخن می گوییم، منظور، تغییر جدی و حادّ در ساختار سیاسی و نحوه حکومت است. انقلاب اسلامی ایران، از انقلاب های بزرگ و همه جانبه محسوب می شود که با تغییرات اساسی در فرهنگ، حکومت و ساختار اجتماعی همراه بوده است. در جریان این انقلاب، تحول فرهنگی بزرگی در عرصه اجتماع رخ داد. این تغییرات فرهنگی در ابتدا در الگویی از زندگی و عملکرد شخصیتهای مؤثر انقلاب و برخی نهادهای حکومتی و جریان های اجتماعی دیده شد و به تدریج در ترویج و تسرّی آن به همه نهادها، جریان ها و آحاد جامعه تلاش شد. به عبارت دیگر انقلاب اسلامی ایران که از فرهنگی ویژه برآمده بود، اقتضائی برای تغییر جدی در فرهنگ ـ به گونه ای خاص ـ داشت و از این رو، خواستِ این تغییر جدی را در درون خود پروراند و القاء نمود؛ و این تغییر، آغاز راهی برای انقلاب فرهنگی شد.
در تحلیل تغییر فرهنگی یادشده در انقلاب اسلامی، با نوعی تغییر در فرهنگ عمیق مواجه می شویم؛ به سخن دیگر، واکاوی و تشریح نمونه های عینی به ما می گوید این تغییرات، سطحی نبوده ، به عناصر ظاهری محدود نیستند؛ بلکه برعکس، به طور عمده، عبارت بوده اند از تغییر در نحوه نگرش به امور ـ که شامل تغییر در پیش فرض ها (جهان بینی، اعتقادات کلی و…)، هنجارها و ارزش¬ها می¬شود. به عبارت دیگر می توان گفت یک نوع خاص از جهان بینی و اعتقادات و یک گونه از هنجارشناسی و ارزش¬مداری که تا قبل از آن، جنبه فرهنگ غالب و عمومی را در همه عرصه های اجتماعی و فردی نیافته بود، به عنوان گفتمان فرهنگی حاکم معرفی شد و در جهت حاکمیت و غلبه بالفعل آن تلاش گردید. بنابراین باید گفت انقلاب اسلامی، یک “سفر فرهنگی عمیق” بوده است و انقلاب فرهنگی نیز ـ که می توان از آن به عنوان بطن انقلاب اسلامی یاد نمود ـ به معنای شروع این سفر و وقوع در انجام آن می باشد و همه تغییرات و تحولات دیگر را در این انقلاب، می توان ناشی از همین تحول دانست.
اما این پایان ماجرا نبود؛ بلکه این، آغاز حکایت تحول فرهنگ در جامعه ایرانی بود. بهتر و روشن تر بگوییم: انقلاب اسلامی، که در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ با زمینه ای دینی و فرهنگی آغاز شد و در پرتو این زمینه¬ها، مستبطنِ جنبه¬های مختلف اجتماعی، سیاسی و اقتصادی نیز بود، در ۲۲ بهمن ۵۷ تنها در عرصه سیاسی پیروز شد و در آن هنگام در جنبه فرهنگی، هنوز در اوایل راه بود. اما همان شعله¬های آغازین فرهنگی که از چراغ انقلاب اسلامی بالا می¬آمد که توانست چنین تحول مهمی (پیروزی سیاسی) را رقم بزند و چنان¬چه این شعله زبانه می¬کشید، می¬توانست همه عرصه¬ها را متحول کند. این فرهنگ، فرهنگ عمیقی بود که در ابتدای پیروزی سیاسی انقلاب اسلامی و قبل از آن، در زندگی، رفتار و کلام رهبر کبیر انقلاب، حضرت امام خمینی (ره) مشهود بود و توسط یاران امام (ره) و برخی نهادهای تازه¬تأسیس حکومتی و بعضی از جریان¬های اجتماعی دنبال می¬شد، نهادها، جریان¬ها و مردم را با نوعی “سفرِ فرهنگیِ عمیق” ـ شبیه آن¬چه شائولز می¬گوید ـ مواجه ساخت؛ اما گویی در ابتدا آمادگی کافی برای فراگیری و جذب آن در این گستره وسیع وجود نداشت و همین چالش¬برانگیز می¬شد. این چالش را می¬توان به چالش فراگیری و انتقال فرهنگ عمیق تعبیر نمود که همواره تدبیری ویژه طلب می¬کند.
حکایت البته از این هم پیچیده تر بود؛ چه، تغییرات فرهنگی عمیقی که انقلاب اسلامی طلب می¬کرد، از آن¬چه امثال شائولز و هال هم می گویند، عمیق تر بود. انقلاب اسلامی، یک انقلاب دینی است که تغییرات فرهنگی آن، ریشه و مایه اصلی خود را از دین می¬گیرد و لذا جذبِ جهان¬بینی این فرهنگ، نیاز به دیدگاهی همه¬جانبه و بسیار ژرف به هستی و جهان دارد (جنبه عینی و بیرونی) و اعتقادی قوی و راسخ (ایمان دینی) می¬طلبد و تنها با نوعی احساس و تمایل و به¬طور ناخودآگاه، میسر نیست (جنبه ذهنی و درونی). این فرهنگ در جنبه عینیِ خود، دید ویژه ی وحدت نگر به هستی و نگاه خاص خدامحور به جهان دارد و سلسله مراتبی از انسان های کامل و برگزیده را واسطه فیض و سببِ سعادتِ نوع انسان معرفی می¬کند و سعادت حقیقی را در اخلاق و عرفان و معنویت راستین می جوید و منصه ظهور و تحقق راستینِ سعادت را آخرت می داند و در عین ضرورت شمردنِ آبادانی دنیا و اهمیت نهادن به آن، دنیا را جهانی غیراصیل و بی بهره از ارزش ذاتی و دائمی می¬شناسد و… . سطوح دیگرِ این فرهنگ نیز از چنین نگاهی ناشی می شوند ولذا اگر بنا بود تحولی فرهنگی در سطح کلی جامعه رخ دهد (به تعبیری، انقلاب فرهنگی عمیق پیروز شود)، این نگاه با همین عمق عینی و ذهنی باید به گفتمان غالب در بنیان¬های فکری و تأسیسی و اجرایی نهادها، سازمان ها و جریان ها و آحاد جامعه بدل می شد.
سفر فرهنگی عمیق، در واقع، یک تجربه‌ گشتاری است. به این معنا که در سطح مفاهیم و تصورات رخ می¬دهد و مفاهیم انتزاعی جدیدی جایگزین مفاهیم انتزاعی پیشین می‌شوند. در این فرایند، شناختی جدید از خود حاصل می شود و بخش‌هایی پنهان از خود برای خود آشکار می‌شود. این سفر، مقتضیِ نوعی آزمون و خطا برای نفوذ به لایه های زیرینِ فرهنگی جدید است. به اعتقاد هال، در این گشتار، باید هجرتی دشوار آغاز شود که به رهایی از بند فرهنگ ناخودآگاه پیشین منجر گردد. «مقاومت»، «پذیرش» و «تطبیق» مراحلی است که در این سفر فرهنگی، در فرایند «یادگیری فرهنگی» باید طی شوند با نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی می توان این گونه برداشت نمود که برخی ساختارها، نهادها، سازمان ها و جریان های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و بعضی از آحاد مردم، هنوز در مرحله مقاومت در این فرایند به سر می-برند و بسیاری نیز در مرحله پذیرش هستند؛ اما مرحله تطبیق، در گستره وسیعی از اجتماع رخ نداده است. به عبارت دیگر، فرهنگ عمیق انقلاب، در منصه عمل، فراگیر نشده است و آن چه امروز با آن مواجه هستیم بیشتر پذیرش ذهنی (شناخت عمیق از فرهنگ و پذیرش ذهنی آن) و در مواردی، مقاومت (عدم شناخت یا عدم پذیرش و در نتیجه، عدم اجرای عملی آن) در مواجهه با این فرهنگ است. در همین مرحله دوم نیز در موارد بسیاری با نوعی سرگشتگی (عدم شناخت درست و کامل یا عدم پذیرش ذهنیِ همه جانبه) روبرو بوده ایم و در مواردی که وارد مرحله سوم شده ایم، آشفتگی هایی (رفتارها و عملکردهای گاه نامطابق و گهگاه ناهماهنگ) بروز کرده است. خلاصه آن که گستره ای از اجتماع ایران در گشتار فرهنگی انقلاب، دچار توقف یا آسیب بوده اند و در نهایت، تصورات انتزاعی و بنیادین ناشی از تغییرات انقلابی، به درستی جای گزینِ تصورات پیشین نشده است. از منظر نویسنده، اگر بنا باشد اجمالا عملکرد هدایت گران و مسئولان در این سفر فرهنگی عمیق در ایران انقلابی ارزیابی شود، باید گفت خلل های یادشده، نه ناشی از نقصی در فعالیت انقلابی آنها بوده است، نه ناشی از مشکلاتی در نیت و خواست بانیان انقلاب؛ بلکه وضعیت یادشده در امروز بیشتر ناشی از عدم درک کافی از انقلاب فرهنگی عمیقی (خواستِ تغییرِ فرهنگ عمیق) که آغاز شده، بوده است که موجب عدم تغییر در سطح تصورات و عدم تحول در نوع نگاه به امور و در نتیجه، عملکردِ نامناسب در وادی فرهنگ شده است.
آن چه در انتهای این سیاهه کوتاه می توان به عنوان راهکاری کلی و استعجالی مطرح نمود، لزوم ایجادِ “همدلیِ فرهنگیِ عمیق” برای ترغیب به شناخت فرهنگیِ عمیق و در نهایت، وقوع همگانی در سفر فرهنگی عمیقی است که در زمینه و زمانه انقلاب شروع شده است و عزم برای به پایان رساندن آن؛ مقوله پراهمیتی که به تأخیر افتاده است. باید توجه داشت این همدلی جز در پرتو بازیابی و انعکاس انوار سرچشمه ها و منابعِ این فرهنگ در آن منصاتی که در آنها به مرحله تطبیق و فعلیت رسیده است، امکان-پذیر نخواهد بود. به عبارت دیگر، در همین موضع نیز ممکن است با روشی غلط، رسیدن به نقطه مطلوب را به تعویق بیندازیم. بنابراین مواظب باشیم اشتباه نرویم: ترویج همدلی با فرهنگ عمیقِ نهفته در انقلاب و در نتیجه وارد ساختن اجتماع به مراحل پذیرش و تطبیق آن، جز با نمایاندن و ارائه سطوحِ عمیق همین فرهنگ میسر نیست و این، جزو شروط لازم و اساسی آن است؛ سطوح عمیقی از معرفت و حرکت که دارای زیبایی و کشش ذاتی است و نیازی به افزونه های رهزن و بی قیمت ندارد و نظاره و دل دادن به آن، خود مساوی با بار یافتن به طریقِ جذب آن است.