فلسفه فرهنگ مقاومت با رویکرد آینده‌پژوهانه از منظر آیت‌الله خامنه‌ای
نوشتاری از جناب آقای دکتر محمدمهدی جهان پرور پژوهشگر اندیشکده حکمرانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
به بهانه همایش ملی فلسفه فرهنگ؛ با تاکید بر دیدگاه های آیت الله العظمی خامنه ای (مد ظله العالی)
فرهنگ مقاومت به عنوان یک گفتمان اصیل و بنیادین هم در مقام نظر و هم در مقام عمل در اندیشه سیاسی آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران، جایگاه مهم و ویژهای دارد. این مفهوم که از آن به یافتن راهی برای دور زدن مصائب و مقابله با موانع یاد شده است، نه تنها برای استقامت در برابر تهدیدهای قدرتهای جهانی و نظام سلطه بیان شده، بلکه به عنوان یک پروژه تمدن‌ساز در جهت تحقق آزادی، عدالت جهانی، همزیستی مسالمت‌آمیز و برپایی تمدن نوین اسلامی مطرح شده است. ایشان با تأکید بر این حرکت عظیم اسلامی و برشماری ویژگی‌های خاص و منحصر به‌فرد جریان مقاومت، این باور عظیم اسلامی را که گریبانگیر نظام سلطه شده است به عنوان ابزار و رویکردی فعال و اثرگذار در مواجهه با چالش‌های بین المللی و نظم غلط جهانی معرفی می‌کند. به خصوص در دنیای امروز که با گسترش تهدیدهای جدید دشمنان از جمله جنگ نرم، تهاجم فرهنگی، بحران اقتصادی، نفوذ فناوریهای نوین و مسائلی از این دست، فرهنگ مقاومت و استقامت و دعوت به آن، به یک راهبرد ضروری و نسخه‌ای شفابخش برای ملت‌های آزاده و آزادی‌خواه جهان تبدیل شده است. لذا در این یادداشت، به تحلیل ابعاد مختلف فرهنگ مقاومت و بررسی فلسفه آن با رویکرد آینده‌پژوهانه از منظر آیت‌الله خامنه‌ای پرداخته شده و چگونگی مواجهه با تهدیدات و استفاده از فرصت‌های موجود در دنیای آینده به اجمال مورد بحث قرار گرفته است.
معنای مقاومت از نگاه رهبری: از منظر ایشان مقاومت یعنی انسان یک راهی را انتخاب کند که آن را راه حق می‌داند و در این راه شروع به حرکت کند و موانع نتواند او را از حرکت در این مسیر منصرف و متوقف کند. به عبارتی راه دور زدن سختی‌ها و مقابله و غلبه بر موانع پیدا شود و با شیوه‌ای عاقلانه از موانع عبور شود(۱۴/۳/۱۳۹۸).
فلسفه فرهنگ مقاومت
فرهنگ مقاومت، در اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای، بر پایه چند اصل بنیادین بنا نهاده شده است که عبارتند از :
- مبانی و اصول فرهنگ مقاومت که شامل ایمان و معنویت؛ هویت اسلامی انقلابی؛ و پویایی و تحول‌گرایی است.
ج) ایمان و معنویت: یکی از اصول اساسی فرهنگ مقاومت در نگاه آیت‌الله خامنه‌ای، ایمان به خداوند و اصول معنوی است. ترویج روح معنویت در جامعه، جوهره واقعی انسانی و ایمانی را در جوانها زنده می‌کند و این جاذبه معنوی و ایمان الهی، به انسانها قدرت روحی و باطنی می‌دهد تا بتوانند در برابر تهدیدها و جهان تبعیض‌آمیز ایستادگی کرده و حاکمیت الهی را برقرار نمایند.
ب) هویت اسلامی – انقلابی: فرهنگ هویت یک ملت به شمار می‌رود و فرهنگ مقاومت از دینی‌ترین منابع اسلامی مانند قرآن، حدیث، و سیره اهل‌بیت علیهم السلام نشأت می‌گیرد که در قالب اسلام و انقلاب اسلامی و بر اساس مؤلفه‌ی فطرت‌مداری، عقلانیت، مردم‌بنیان بودن، ولایت مداری توحیدی، استکبارستیزی و غیره، تکون و رشد یافت و منعطف و پویا به صورت عملی پیاده‌سازی شد.
ج) پویایی و تحول‌گرایی: فرهنگ مقاومت نه تنها به واکنش و مقابله در برابر تهدیدها و فریاد صریح علیه نظام سلطه محدود نمی‌شود، بلکه به عنوان یک جریان پویا و تحولی به طور مستمر خود را به‌روز کرده و راهبردهای نوینی در مواجهه با چالش‌ها و ظلم‌های دائمی دشمنان ارائه می‌دهد.
- مقاومت به عنوان نفی سلطه: فرهنگ مقاومت از دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای، در ذات خود نفی سلطه و استعمار است. این مفهوم، به ویژه در مواجهه با سلطه‌گری‌های جهانی و سیاست‌های استکباری آمریکا و دیگر قدرتهای غربی، به عنوان یک اصل اساسی در نظریه مقاومت مطرح می‌شود. مقابله با سلطه‌گران نه تنها یک ضرورت سیاسی، بلکه یک تکلیف دینی و شرعی است که با هدف دستیابی به استقلال ملی و تحقق عدالت اجتماعی انجام می‌شود.
- پیوند اخلاق و سیاست در مقاومت: آیت‌الله خامنه‌ای معتقدند که مقاومت باید در چارچوب اخلاق و فضائل انسانی صورت گیرد. این دیدگاه نه‌تنها مقاومت را به ابزار سیاسی برای مقابله با ظلم محدود نمی‌کند، بلکه آن را به عنوان راهی برای رشد و تعالی اخلاقی و انسانی ملتها و افراد در نظر می‌گیرد. اخلاق در مقاومت به عنوان یک مبنای اساسی برای پیروزی در برابر دشمنان و حفظ هویت فرهنگی و دینی تلقی می‌شود.
- پیوند تاریخی مقاومت و انقلاب اسلامی: فرهنگ مقاومت در اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای ریشه در تاریخ و تجارب مقاومت‌های تاریخی ملتها، به‌ویژه ملت ایران دارد. انقلاب اسلامی ایران و دفاع مقدس نمونه‌هایی از مقاومت مردمی در برابر سلطه‌گران داخلی و خارجی برای برقراری حاکمیت دین خدا و مکتب الهی بر جامعه مسلمین هستند که آموزه‌های آن در بستر فرهنگ مقاومت پرورش یافته است. این تجربیات تاریخی، مبنای مقاومت امروز ایران و جهان اسلام در برابر جبهه کفر و الحاد شده است.
فرهنگ مقاومت و آینده‌پژوهی
- جایگاه آینده‌پژوهی در فرهنگ مقاومت: آینده‌پژوهی در نگاه آیت‌الله خامنه‌ای، به عنوان ابزاری برای تحلیل و پیش‌بینی تهدیدات آینده و تدوین راهبردهای مقابله با آنها است. این رویکرد به ملتها امکان می‌دهد تا با نگاهی دوراندیش، از تهدیدات احتمالی پیشگیری کرده و از فرصت‌های آینده به بهترین نحو بهره‌برداری کنند. آیت‌الله خامنه‌ای همواره تأکید داشته و دارند که مقاومت باید فراتر از واکنش به تهدیدات موجود باشد و در راستای تحقق آرمان‌ها و اهداف بزرگ‌تر تمدنی و جهانی حرکت نماید.
- تمدن‌سازی اسلامی و فرهنگ مقاومت: آیت‌الله خامنه‌ای فرهنگ مقاومت را به‌عنوان رکن اساسی در فرآیند تمدن‌سازی اسلامی معرفی می‌کنند. تمدن اسلامی، بر پایه اصول قرآن و آموزه‌های اهل‌بیت علیهم‌السلام در پی برپایی جهانی عادلانه، مبتنی بر عدالت اجتماعی، آزادی و کرامت انسانی است. مقاومت در این چارچوب نه‌تنها برای دفاع از خود، بلکه به عنوان ابزاری برای ایجاد یک تمدن نوین اسلامی که به طور جهانی گسترش یابد، مطرح می‌شود.
- تهدیدات آینده: فرهنگ مقاومت در عصر حاضر با تهدیدات مختلفی از جمله تهاجم فرهنگی، جنگ اقتصادی و تهدید با فناوریهای نوین روبه‌رو است. تهاجم فرهنگی، یکی از بزرگترین تهدیدات برای مقاومت است که توسط قدرتهای استکباری از طریق هنر و سینما و تئاتر، رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و مراکز و برنامه‌های آموزشی صورت می‌گیرد. هدف این تهاجم، تضعیف هویت فرهنگی و دینی ملتها است. جنگ اقتصادی نیز از دیگر تهدیدات دشمنان و بیگانگان است. تحریم‌ها و سیاست‌های اقتصادی سلطه‌جویانه قدرتهای استکباری علیه کشورمان و دیگر ملت‌های مستقل و آزادی‌خواه جهان، از مهمترین ابزارهای اصلی جنگ نرم است. سومین تهدید، استفاده از تکنولوژی و فناوریهای جدید است. تهدیداتی که ناشی از فناوریهای نوین، مانند جنگ سایبری و غیره ابعاد جدیدی از دشمنی‌ها را پیش پیش روی فرهنگ مقاومت قرار داده است.
- ابزارهای آینده‌پژوهانه: برای مقابله با تهدیدات آینده، آیت‌الله خامنه‌ای به استفاده از ابزارهای آینده‌پژوهانه مانند اندیشه ورزی، تقویت بینش و بصیرت دینی و سیاسی، تبیین صحیح روایات و تحلیل روندها، دفاع از ارزشهای دینی، معرفی الگوهای مناسب، زنده کردن روح امید و ایجاد انگیزه و اعتماد به نفس در ملتها، توجه به اشتراکات فارغ از افتراقات، سناریو‌سازی با بهره‌گیری از رویدادها و استفاده از فناوریهای نوین برای مقابله با جنگ‌های نرم تأکید دارند. علاوه بر این، توانمندسازی نسل‌های جوان، وحدت اقوام و مذاهب، تبادلات فرهنگی و تقویت دیپلماسی فرهنگی می‌تواند به عنوان ابزارهای کلیدی در گسترش فرهنگ مقاومت و مقابله با تهدیدات نوین عمل کند.
راهبردهای عملیاتی برای تقویت فرهنگ مقاومت
- تقویت نظام آموزشی و هویت فرهنگی: آموزش نسل‌های آینده یکی از راهبردهای اساسی برای تقویت فرهنگ مقاومت است. برنامه‌های آموزشی باید به‌گونه‌ای طراحی شود که دانش‌آموزان و دانشجویان با هویت اسلامی و انقلابی خود آشنا شوند و مبانی مقاومت را درک کنند. این آموزش‌ها باید از طریق سیستم‌های آموزشی رسمی، مدارس، دانشگاه‌ها و برنامه‌های رسانه‌ای گسترده به نسل‌های بعدی منتقل شود.
- پیشرفت علمی و فناوری: برای تقویت فرهنگ مقاومت، یکی از ابعاد کلیدی، پیشرفت علمی و فناوری است. استفاده از فناوریهای نوین مانند هوش مصنوعی، متاورس، اینترنت اشیاء و بلاک‌چین می‌تواند در مقابله با جنگ‌های نرم و نفوذ فرهنگی مفید واقع شود. همچنین، توسعه فناوریهای بومی و تأکید بر اقتصاد مقاومتی برای کاهش وابستگی به قدرتهای خارجی امری ضروری به نظر می‌رسد.
- ارتقای دیپلماسی مقاومت: دیپلماسی فرهنگی و سیاسی یکی از ابزارهای مؤثر برای گسترش فرهنگ مقاومت در سطح جهانی است. آیت‌الله خامنه‌ای تأکید دارند که باید روابط بین ملت‌های مستقل و نهضت‌های آزادی‌بخش در سطح بین‌المللی تقویت شود تا گفتمان مقاومت، جهانی‌شده و کشورهای سلطه‌پذیر به‌سوی استقلال سوق یابند.
- توسعه اقتصاد مقاومتی: یکی از راهکارهای اساسی در تقویت فرهنگ مقاومت، توسعه اقتصاد مقاومتی است. در این زمینه، باید بر خودباوری، خودکفایی و ایجاد بستر و زمینه تولید داخلی تأکید شود و وابستگی‌های اقتصادی به کشورهای استکباری کاهش یافته و برطرف شود. همچنین، باید از فرصت‌های بین‌المللی برای رشد و توسعه اقتصادی و مقابله با تحریم‌ها استفاده کرد.
- نقش خانواده و زنان: خانواده‌ها به‌عنوان واحدهای اساسی اجتماعی نقش مهمی در ترویج و گسترش فرهنگ مقاومت دارند. به خصوص زنان و مادران که به‌عنوان نیمی از جامعه، می‌بایست در عرصه‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی برای تقویت فرهنگ مقاومت مشارکت داشته باشند. این مشارکت می‌تواند در سطوح مختلف اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی صورت گیرد.
در یک جمع‌بندی می‌توان گفت که فرهنگ مقاومت، به عنوان یک گفتمان فکری و عملی، از منظر آیت‌الله خامنه‌ای نه تنها یک واکنش به تهدیدات خارجی نیست بلکه به عنوان یک پروژه فرهنگی و تمدن‌ساز برای ملتها و جوامع مستقل در برابر سلطه‌گران جهانی در نظر گرفته می‌شود. این فرهنگ، ریشه در ایمان به خداوند، هویت اسلامی- انقلابی و پویایی فکری دارد و به عنوان یک راهبرد کلی برای مقابله با ظلم و استکبار عمل می‌کند. آیت‌الله خامنه‌ای معتقدند که فرهنگ مقاومت می‌تواند به‌عنوان یک عامل مؤثر در فرآیند ساخت تمدن نوین اسلامی نقش‌آفرینی کند که در آن عزت، عدالت، آزادی و کرامت انسانی از اصول بنیادین آن به شمار می‌روند. هچنین در عصر کنونی، که تهدیدات نوین از جمله جنگ‌های نرم، تهاجمات فرهنگی و بحران‌های اقتصادی روز به روز گسترده تر و پیچیده‌تر می‌شوند، استفاده از رویکردهای آینده‌پژوهانه در فرهنگ مقاومت از اهمیت ویژهای برخوردار می‌شود. چرا که آینده‌پژوهی، به ویژه در ابعاد تکنولوژیک و اجتماعی، می‌تواند به ملتها کمک کند تا با آمادگی بیشتر و هوشمندانه‌تری در برابر چالش‌های آینده مقاومت کنند و از فرصت‌های نوین بهره‌برداری کنند. از اینروست که نظریه فرهنگ مقاومت در اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای به ویژه در بستر تمدن‌سازی اسلامی و مقابله با سلطه‌گری جهانی، با تأکید بر تعاملات فرهنگی، علمی و اقتصادی میان ملتها، می‌تواند به عنوان الگویی برای تقویت استقلال، خودباوری و خوداتکایی در جوامع مسلمان و حتی غیرمسلمان باشد. از طرفی این رویکرد، بر اهمیت اتحاد و انسجام میان کشورهای مستقل و طالب عزت و تقویت دیپلماسی فرهنگی و علمی، و بهره‌گیری از فناوریهای نوین تأکید دارد، چرا که فرهنگ مقاومت تنها به یک دفاع سطحی و مقطعی محدود نبوده و نمی‌شود، بلکه به عنوان یک استراتژی بلند مدت، در جهت تحقق آرمانهای بزرگ بشری و کسب حیات عزتمندانه‌ی توأم با آزادی و عدالت و کرامت انسانی قرار دارد. چنین فرهنگی می‌تواند به عنوان نیرویی محرک در بیداری وجدان بشری، ایجاد نظم نوین جهانی و همزیستی مسالمت‌آمیز که بر محور عدالت و اصول بشردوستانه استوار است، عمل کند، و از همین روی است که آیت‌الله خامنه‌ای بارها در دیدارها و سخنرانی‌ها و نیز ارسال نامه به جوانان و دانشجویان اروپا و صدور بیانیه گام دوم، به تبیین روایات و تحلیل رویدادها به منظور روشنگری و بصیرت‌افزایی جوامع به ویژه نسل جوان پرداختند و بر بهره‌مندی از ظرفیتهای داخلی، توانمندسازی ملتها، ایجاد روح امید به آینده و خودباوری، افزایش انگیزه و اعتماد به نفس، و ایجاد زیرساخت‌های فرهنگی، علمی و اقتصادی مقاوم برای مقابله با تهدیدها و تجاوزهای بیگانگان تأکید کردند، و در عصری که دنیای امروز با ظلم و خشونت های فزاینده، نابرابری‌ها و بی‌عدالتی‌ها و دیگر چالش‌های موجود دست و پنجه نرم می‌کند، برای ملت ایران و جهانیان مسیر و آینده‌ای روشن و امیدوارکننده به منظور دستیابی به قله پیروزی و موفقیت ترسیم کردند.
