على(ع)پس از رحلت رسول خدا(ص)، یگانه تداوم بخش حرکت آن حضرت در ایجاد و توسعه فرهنگ و تمدن اسلامى بود. نخستین مشکلى که در آن دوره فراروى مسلمانان قرار گرفت، انحرافاتى بود که فرهنگ اسلامى را از روح ویژه و ممتاز خود دور ساخت. على(ع)کوشید تا با اتخاذ روشى خردمندانه، به گونه اى که اصل اسلام لطمه نبیند و امت اسلامى دچار پراکندگى نشود، با این کژروى ها بستیزد. آن حضرت در دوران حکومت خود نیز با تبعیض، بدعت و دنیاطلبى مبارزه کرد و عملکردى چشمگیر در مبارزه با انحراف فرهنگ اسلامى ارائه داد. امام تنها به این روش بسنده نکرد و کوشید تا با سخنان و تفسیرهاى جامع، ارکان فرهنگ اسلامى را روشن سازد. ترویج خودگرایى و آزاداندیشى، بازنمایى فرهنگ دینى در سیره شخصى و عملى، ارج نهادن به دانش، پایه گذارى علوم اسلامى و پى ریزى تمدن دینى، از دیگر دستاوردهاى مکتب علوى در بسط و توسعه فرهنگ و تمدن اسلامى است.
الگوهایى که على(ع)به یادگار نهاد، در روزگاران پس از او به عناصرى تمدن ساز و فرهنگ آفرین بدل شدند. گسترش نهادهاى علمى و آموزشى از جمله آن سرمشق ها است. امام که امیر سخن و سخنوران بود، بر ادبیات جهان اسلام تأثیرى ژرف نهاد و به ویژه ادبیات عرب را متحول ساخت. على(ع)افزون بر این که مسلمانان را به دانش اندوزى ترغیب مى کرد، خود نیز در برخى از شاخه هاى علوم تجربى صاحب رأى بود و الگویى براى دانشمندان مسلمانان شد.
على(ع)پایه گذار بسیارى از شاخه هاى علوم اسلامى است. در عرصه تفسیر، آن حضرت سرآمد مفسران قرآن و یگانه داننده رموز و اشارات آن است. مفسران بسیارى در تاریخ اسلام، با تأثیرپذیرى از آموزه هاى تفسیرى آن حضرت، تفسیرنگارى را آغاز کرده اند و ژرفا بخشیده اند.
در زمینه فلسفه الهى، على(ع)نخستین کسى است که سخنانى برهانى ایراد کرده و واژگان عربى را بر اساس نگرشى فلسفى به کار برده است. فیلسوفان شیعه نیز همواره تحت تأثیر سخنان على(ع)بوده اند. دانش کلام هم به گونه اى انکارناپذیر وامدار على(ع)است. آن حضرت در مناظره با متکلمان ادیان دیگر، از اندیشه هاى دینى دفاع کرده و مباحث عمیق کلامى را کاویده است.
در عرصه فقه، نخستین رویکردهاى استنباطى و اجتهادى، آن هم بر بنیاد کتاب و سنت، از آنِ على(ع)است. بسیارى از مبادى فقاهت در سخنان آن حضرت ریشه دارد و شمارى از شیوه هاى آن در مکتب علوى تدوین شده است. على(ع)مسلمانان را به فراگیرى دانش تاریخ تشویق مى کرد و آن را ارجمند مى دانست. پیروان او نیز به تاریخ نگارى روى آوردند و این دانش را بالنده ساختند. على(ع)همچنین درهاى علم اخلاق را به روى همگان گشوده است و طریق سلوک به سوى خداوند را فراروى انسان نهاده است. سخنان على(ع)سرچشمه علم اخلاق در اسلام است.
