دکتر محسن ردادی
عضو هیات علمی گروه مطالعات انقلاب اسلامی پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
بر اساس شاخص‌های پذیرفته‌شدۀ جهانی وضعیت اقتصادی و حکمرانی کشورمان به خصوص در ده سال اخیر افول کرده است. اصلاح این وضعیت با روش‌های بوروکراتیک جاری و مرسوم ممکن نیست. اینجاست که باید روش و ابزاری غیرمعمول به کار بست تا بتوان بر این عقب‌ماندگی غلبه کرد. «مدیریت جهادی» راه‌حلی است که می‌تواند به صورت جهشی کشور را از ابرچالش‌های پیشِ رو رهایی بخشد.
تجربۀ دفاع مقدس به ما نشان داد که مدیریت جهادی و اقدام جهادی برای تحققِ غیرممکن‌ها کارآمد است. در زمان جنگ تحمیلی استفاده از روش‌های کلاسیک و ارتش مرسوم برای مقابله با رژیم صدام کفایت نمی‌کرد و پیروزی در جنگ غیرممکن به نظر می‌رسید. در این اوضاع، پیش‌بینیِ صدام از فتح سه‌روزۀ تهران، رؤیایی و دورازذهن نبود. اما وقتی جوانان با ایمان و انقلابی، ایثارگرانه و با روحیۀ جهادی وارد عرصه شدند و در کنار ارتشیان غیور، جانانه جنگیدند، ورق برگشت و پیروزی‌های درخشان، چشم جهان را خیره کرد. همۀ این دستاوردها و ظفرها، نتیجۀ عزم جهادی جوانان بود.
اکنون نیز برای غلبه بر ابرچالش‌های کشور ناچاریم که دست‌به‌دامن مدیریت جهادی شویم و کار را به جوانان بسپاریم. مدیریت جهادی زاییده و ثمره انقلاب اسلامی است و در برهه‌های مختلف، توانسته ناکارآمدی دستگاه بوروکراسی را جبران کند. «ما از اول انقلاب، هر كار بزرگی كه توانسته‌ایم انجام بدهیم، به بركت اعتمادبه‌نفس و بلندپروازی و كار جهادی بوده است.» (آیت‌الله خامنه‌ای، بیانات در دیدار کشاورزان- ۱۳۸۴/۱۰/۱۴.)
اما «مدیریت جهادی» چیست؟ قبل از اینکه به این سؤال پاسخ دهیم ، باید توجه داشت که دو معنای اشتباه در ذهن مردم و کارگزاران از مدیریت جهادی وجود دارد:
برداشت نخست که در ذهن برخی مردم وجود دارد این است که «تن ندادن به نظم و تشکیلات» همان مدیریت جهادی است. درحالی‌که این نگاه کاملاً اشتباه است و رهبر انقلاب اسلامی هم آن را نفی کرده‌اند. (آیت‌الله خامنه‌ای، بیانات در دیدار جمعی از کشاورزان- ۱۳۸۲/۱۰/۱۴) یا گاهی برخی مردم تصور می‌کنند که مدیریت جهادی کنار گذاشتن علم و عقل است. درحالی‌که باز هم رهبر انقلاب اسلامی تأکید می‌کنند که کار جهادی باید «هم علمی باشد، هم پرقدرت باشد، هم با برنامه باشد و هم مجاهدانه باشد.»(آیت‌الله خامنه‌ای، بیانات در جلسه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی- ۱۳۹۲/۱۲/۲۰)
برداشت نادرست دوم که در میان برخی مسئولین و کارگزاران دیده می‌شود، «تن دادن به کار رایگان» را معادل روحیه جهادی می‌دانند. بنابراین اگر کسی حاضر نبود «مفت» کار کند، «روحیه جهادی» ندارد! این برداشت از کار جهادی، غیرواقعی، سودجویانه و غیراخلاقی است.
با بررسی اندیشه مقام معظم رهبری می‌توان به این نتیجه رسید که «مدیریت جهادی»، به معنای دارا بودن ویژگی‌های اخلاقی زیر است :
- ۱. نفی برتری‌جویی و منفعت‌طلبی شخصی: مدیریت جهادی از نظر رهبر معظم انقلاب، مخالفت با «روحیّه‌ی تافته‌ی جدابافته » دانستن «خود» است. کسانی که «احساس کنند یک سر و گردن از همه بالاترند» روحیه جهادی ندارند و نمی‌توانند مدیران جهادی باشند. (آیت‌الله خامنه‌ای، بیانات در دیدار شرکت‌کنندگان در نهمین همایش ملی «نخبگان فردا»- ۱۳۹۴/۰۷/۲۲) مدیریت جهادی مانع از منفعت‌طلبی شخصی می‌شود. در غیاب روحیه جهادی «هر انسانی به‌تنهایی خودش محور همه‌ی حوادث عالم است؛ سود را برای خود می‌خواهد و ضرر را از خود دفع می‌کند. اصل برای او این است» درحالی‌که مدیریت جهادی باعث می‌شود که انسان در ایمان و آرمان و خدمت به دیگران حل شود و خود را فراموش کند. (آیت‌الله خامنه‌ای، بیانات در دیدار جمعی از کشاورزان- ۱۳۸۲/۱۰/۱۴)
- ۲. اخلاص: «روحیّه جهادی یعنی کار را برای خدا انجام دادن، کار را وظیفه‌ی خود دانستن»(آیت‌الله خامنه‌ای، بیانات در دیدار شرکت‌کنندگان در نهمین همایش ملی «نخبگان فردا»- ۱۳۹۴/۰۷/۲۲) مدیران جهادی کارها و رفتارشان فقط برای خداست و از منیّت خالی است.
- اعتقاد به «ما می‌توانیم»: مدیریت جهادی با «نمی‌توانیم» میانه‌ای ندارد و فقط به «ما می‌توانیم» اعتقاد دارد. (آیت‌الله خامنه‌ای، بیانات در دیدار کشاورزان- ۱۳۸۴/۱۰/۱۴) اگر هم مانع و سدی برای رسیدن به هدف وجود داشته باشد، افراد دارای روحیه جهادی آن‌ها را کوچک و قابل شکست دادن می‌بینند. روحیه جهادی اجازه نمی‌دهد که افراد به بهانه وجود مانع معطل شوند و دست از کار و تلاش بکشند. (آیت‌الله خامنه‌ای، بیانات در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیئت دولت- ۱۳۹۲/۰۶/۰۶) روحیه جهادی باعث می‌شود که فرد جهادی از هر راهی برای رسیدن به هدف استفاده کند و مانند رودی که اگر در مسیر رسیدن به دریا، به صخره و سنگی برخورد کرد، با تلاش خود سعی کند یا سنگ را کنار بزند، یا از زیر و روی آن عبور کند و دست‌آخر سنگ را دور می‌زند و مسیر جدیدی می‌سازد اما دست از حرکت بر نمی‌دارد.
- ۴. خستگی‌ناپذیری: روحیه جهادی انگیزه‌ای است که «کارِ بی‌وقفه و خستگی‌ناپذیر» را ممکن می‌سازد. (آیت‌الله خامنه‌ای، بیانات در دیدار کشاورزان- ۱۳۸۴/۱۰/۱۴) مدیران جهادی از کار خسته نمی‌شوند. (آیت‌الله خامنه‌ای، بیانات در حرم مطهر رضوی در آغاز سال ۹۰- ۱۳۹۰/۰۱/۰۱) اصولاً کلمه «جهاد»، کار زیاد و فراوان را به ذهن متبادر می‌کند. «کار فوق‌العاده و زیاد» از نظر رهبری، کار جهادی و مبتنی بر روحیه جهاد است. (آیت‌الله خامنه‌ای، بیانات در جلسه تبیین سیاست‌های اقتصاد مقاومتی- ۱۳۹۲/۱۲/۲۰)
- ۵. کارآمدی و سرعت: «انگیزه برای پیش بردن سریع‌تر و کارآمدتر کارها» نتیجه مدیریت جهادی است. (آیت‌الله خامنه‌ای، بیانات در دیدار جمعی از کشاورزان- ۱۳۸۲/۱۰/۱۴) «کار جهادی ضد تنبلی است، ضد بی‌تفاوتی است، ضد امروز را به فردا انداختن است.» (آیت‌الله خامنه‌ای، بیانات در دیدار مجمع عالی فرماندهان سپاه- ۱۳۹۸/۰۷/۱۰)
- ۶. استفاده بهینه از منابع موجود: رهبر انقلاب با تمثیل کمبود آب، روحیه مدیران جهادی را توصیف می‌کنند: «همان‌گونه كه می‌دانید آب در كشور ما به‌قدر زمین نیست. معروف است كه ایران كشورِ کم‌آبی است؛ اما اگر با عقل و تدبیر و روحیه‌ی خستگی‌ناپذیر پیش برویم، می‌شود از همین آب موجود استفاده كرد… می‌شود این كارها را كرد و باید بكنیم؛ با روح جهادی ممكن است.» (آیت‌الله خامنه‌ای، بیانات در دیدار جمعی از کشاورزان- ۱۳۸۲/۱۰/۱۴) مدیریت جهادی باعث می‌شود که افراد «بدون انتظارِ فراهم آمدن همه‌ی جزییاتی که برای آدم‌های معمولی لازم و مؤثر است، سر از پا نشناخته، عاشقانه، با جوشش ابتکار و استعداد، بدون اینکه گفته شود این را نداریم و آن را نداریم، حتّی با دست خالی» اقدام کنند و متکی به «عشق و شوق و ابتکار و خلاقیت انسان‌ها» کار را پیش ببرند. (آیت‌الله خامنه‌ای، بیانات در مراسم صبحگاه نظامی پایگاه نیروی دریایی ارتش – ۱۳۷۰/۱۰/۱۲)
با نهادینه شدن این شاخصه‌ها در مدیران است که می‌توان کارهای بزرگ و به‌ظاهر غیرممکن را پیش برد. همانطور که در جنگ تحمیلی جوانان جهادی توانستند پیروزی نظامی کسب کنند، در جنگ اقتصادیِ امروز هم می‌توان با مدیریت جهادیِ جوانان، بر تحریم و بی‌عدالتی غلبه کرد. در پایان این یادداشت مناسب است که به یک خاطره از شهید مهدی زین‌الدین اشاره کنیم. خستگی‌ناپذیری ویژگی سرداران جهادی بود. ایشان می‌گفت تا حد ممکن باید کار کرد و برای پیشبرد کارها حتی کمتر خوابید. او معتقد بود که اگر خواب خیلی شدید باشد، خودش انسان را می‌برد! وقتی بیدارید، یعنی هنوز خواب نیامده و باز هم می‌توان کار کرد! در ۲۵ روز نبرد فعال عملیات خیبر، ظاهرا ۲۵ ساعت بیشتر نخوابیده بود. آقای کریمی، مسئول وقت واحد تخریب لشکر ۱۷ علی ابن ابیطالب می‌گوید پس از این عملیات، و در مسیر بازگشت به اهواز، از ایشان دعوت کردیم به عنوان پیش‌نماز بایستد. قبول نمی‌کرد و می‌گفت حالم مساعد نیست. اما با اصرار رزمندگان جلو ایستاد و نماز را خواند. رکعت دوم، نمازش خیلی طول کشید. ناچار بچه‌ها نماز را خودشان خواندند و بعد از نماز که به سراغ او رفتند دیدند وسط نماز خوابش برده! بیدارش کردند و وضو گرفت و دوباره نمازش را خواند…
شهدای جنگ تحمیلی ستارگان درخشان و الگوی مدیریت جهادی هستند. جز با کار خستگی ناپذیر و جهادی نمی‌توان شرایط را به نفع مردم تغییر داد.
