به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، حجت‌الاسلام محمد عابدی عضو هیات علمی گروه قرآن‌پژوهی پژوهشگاه، در یادداشتی به مناسبت شهادت حضرت علی(ع)، پیشگیری از «سلطه دولت اشرار» را در سایه امر به معروف و نهی از منکر محقق دانست.
۱- نظام اسلامی؛تامین کننده «امنیت» برای تحقق بندگی شهروندان: «نظام اسلامی» بر اساس باورهای اسلامی و ارزش‌ها و قوانین تولید شده بر مبنای آن باورها شکل گرفته و تدبیر جامعه اسلامی را بر عهده گرفته است. تشکیل نظام بستر امنی را در اختیار شهروندان قرار داده است که در آرامش و آسایش به ادای تکالیف و تامین حقوق خود (در گستره فردی و اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و…) بپردازند و «عبودیت و بندگی» خود را تحقق بخشند و از طریق حیات در جامعه دینی به کمال حقیقی خود برسند. بنابراین «امنیت»، بستر اصلی به جای آوردن فرایض در جامعه دینی است و مسلمانان بدون امنیّت برای انجام عبادات در سختی قرار خواهند گرفت، همان‌طور که تا مکه در اختیار بت پرستان بود، مسلمانان با ترس و پنهانی نماز می‌خوانند.
۲- جهاد؛یکی از مولفه های تولید امنیت در نظام اسلامی: هر چند خود نظام اسلامی تولید کننده امنیت است، اما نظام بعد از تحقق، از ابزارهای متعددی برای تثبیت و تقویت و گسترش امینت نیز بهره می‌برد. در این میان بخش عمده‌ای از «امنیّت» از راه جهاد با دشمنان (خارجی و داخلی) محققّ می‌شود. از همین منظر است که آیات بسیار متعددی همچون«جاهدوا الکفار و المنافقین» و…بر مسئله جهاد تاکید کرده‌اند.
۳- امر به معروف و نهی از منکر؛بخشی از جهاد: جهاد هم بخش‌هایی دارد که دو بخش آن امر به معروف و نهی از منکر است. امیرمؤمنان (ع) می‌فرماید: «وَ الْجِهادُ … عَلَی أَرْبَعَ شُعَبٍ عَلَی الأَمْرِ بِالمَعْروُفِ، وَ النَّهْیِ عَنِ المُنْکَرِ، وَ الصِّدْقِ فِی المَواطِنِ، وَ شِنَآن الفَاسِقِینَ».«جهاد… چهار بخش دارد: امر به معروف، نهی از منکر، راستگویی در مواقع گوناگون و دشمنی با فاسقان».
۴- امر به معروف و نهی از منکر بسیار مهم‌تر از جهاد: با اینکه چنین نسبتی بین این دو فریضه برقرار است، امر به معروف و نهی از منکر، اهمیتی بسیار فراتر از جهاد دارد تا آنجا که امام در مقایسه‌ی آن دو چنین تشبیهی به کار می برد: «وَ ما أَعْمالُ الِبرِّ کُلُّها وَ الجِهَادُ فی سَبِیلِ اللّه‌ِ عِنْدَالأَمْرِ بِالمَعْرُوفِ وَ النَّهی عَنِ المُنْکَرِ إِلاّ کَنَفْثَهٍ فیِ بَحْرٍ لُجِّیٍّ»؛« [بدانید] تمام کارهای نیک و جهاد در راه خدا، در برابر امر به معروف و نهی از منکر، نیست مگر مانند قطره‌ای در دریای پهناور».
برخی فقیهان با توجه به مفهوم عمیق این سخن امیرمؤمنان علیه‌السلام و سخنی مشابه از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در کتاب‌های فقهی، «جهاد» را زیر مجموعه‌ی امر به معروف و نهی از منکر دانسته‌اند. اهمیت این دو فریضه به حدی است که حضرت فرمود:«. اَلاَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ اَفْضَلُ اَعْمالِ الخَلْقِ».« امر به معروف برترین کارهای مردم است».
۵- «سلطه ستیزی» راز اهمیت فوق‌العاده امر به معروف و نهی از منکر: اما راز چنین اهمیتی چیست و دلیل این برتری چه می‌تواند باشد؟ پاسخ به اختصار چنین است: کارکرد این دو فریضه چنان است که اصل نظام را حفظ می‌کنند و مانع ایجاد سلطه جایگزین در برابر سلطه حاکم می‌شوند. به بیان دیگر بعد از تشکیل حکومت و دولت اسلامی، با دولتی مستقر و سلطه ای الهی مواجهیم؛ در صورتی که امر به معروف نهی از منکر صورت بگیرد بسترهای بقا و تثبیت دولت اسلامی فراهم خواهد شد و اگر امر به معروف و نهی ازمنکر محقق نشود یا به تعبیر روایت خوار و ذلیل گردد، مقدمات لازم برای تضعیف سلطه اَخیار و به همان نسبت شکل‌گیری سلطه اشرار فراهم خواهد شد. جمله زیر از امیرمومنان می‌تواند ما را به پاسخ این معما نزدیک سازد: «لا تَتْرُکوُا الاَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ فَیُوَلّی عَلَیْکُمْ شَرارُکُمْ» «امر به معروف و نهی ازمنکر را رها نکنید و گرنه اشرار بر شما مسلط خواهند شد».
البته جای تاسف دارد که تاکنون نویسندگان و متفکران ما در این مورد که به طور کلی یا دست کم از منظر امیرمومنان(ع) چگونه امر به معروف و نهی از منکر به حفظ قدرت سیاسی می‌انجامد و ترک آن دو به سقوط دولت اخیار و سلطه اشرار منتهی می‌شود تحقیقات قابل ملاحظه‌ای ارائه نشده است چه رسد به اینکه شاهد تالیف کتاب‌هایی با عناوینی مثل فلسفه سیاسی از منظر امیرمومنان و…. باشیم.
۶- رازگشایی از کارکرد ضد سلطه ای دو فریضه در نگاه امیرمومنان:در این مورد به چند مطلب باید توجه کنیم:
الف) ضامن اجرای قوانین دولت اسلامی: هدف دین تأمین سعادت انسان در دنیا و آخرت، یگانه هدف دین اسلام است و این سعادت، زمانی تأمین خواهد شد که به مقررات و قانون‌های دین عمل شود. نظارت بر اجرای قانون‌های دینی نیز از راه عمل به امر به معروف و نهی از منکر ممکن است؛ در واقع این فریضه ابزاری برای به اجرا درآمدن آن فرایض است. امر به معروف و نهی از منکر در حقیقت انسان مسلمان و جامعه مسلمان و کارگزاران مسلمان و نهادهای اسلامی را به احساس مسئولیت در برابر افراد جامعه فرا می‌خواند و به می‌آموزد که در برابر کردار آن‌ها وظایفی دارد و باید همواره مراقب باشد تا قوانین به طور صحیح اجرا شوند و کشتی سرنوشت، سالم و یا با حداقل تلفات به مقصد برسد.
امر به معروف و نهی از منکر می‌آموزد که نمی‌توان فارغ از هر رفتاری که شهروندان جامعه‌ی اسلامی بروز می‌دهند، به حیات اجتماعی خود ادامه داد و اصولاً حیات مفید و معقول آن‌ها بستگی به حیات معقول دیگران دارد. علی (ع) خاستگاه این فریضه را به روشنی بیان می‌کند و لزوم عمل به آن را برخاسته از برادری مؤمنان (همبستگی اجتماعی) می‌داند. یعنی لازمه مسئولیتی که از برادر بودن افراد اجتماع به وجود می‌آید، این است که یکدیگر را از لغزش‌ها و ضررها حفاظت کنند، لذا می‌فرماید: «تَبْتَنیِ الأُخُوَّهُ فِی اللّه‌ِ عَلیَ التّناصُحِ فِی اللّه‌ِ وَ التَّباذُلِ فِی اللّه‌ِ وَ التَّعاوُنِ عَلی طاعَهِ اللّه‌ِ وَ التَّناهِیِ عَنْ مَعاصِیِ اللّه‌ِ وَ التَّناصُرِ فِی اللّه‌ِ وَ اخلاصِ الْمَحّبَّهِ». « برادری در راه خدا بر خیرخواهی یکدیگر در راه خدا، بخشش به هم در راه خدا، کمک به هم در اطاعت خدا، و باز داشتن یکدیگر از نافرمانی خدا، و یاری هم در راه خدا و خالص کردن محبت، استوار شده است».
بنابراین فلسفه‌ی اصلی امر به معروف و نهی از منکر، بر پا نگاه داشتن ارزش‌ها و فراهم آوردن اسباب زندگی مطلوب است و امیرمؤمنان بر همین اساس می‌فرماید: «… إِنّها إِذا أُدِّیَتْ وَ أُقیمَتْ إِسْتَقامَتِ الْفَرائِضُ کُلُّها هَیّنُها وَ صَعْبُها»؛ «… هرگاه امر به معروف و نهی از منکر به جای آورده شود، همه‌ی واجبات، ساده و دشوارش، به پای داشته می‌شود». حضرت در فراز بعدی از همین سخن، دلیل این کارکرد را نیز بیان می‌کند: «وَ ذلِکَ لأَنَّ الْأمَرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَن الْمُنْکَرِ دُعاءٌ إِلیَ الإسْلامِ مَعَ ردِّ الْمَظالِمِ وَ مُخالِفَهِ الظّالِمِ وَ قِسْمَهِ الفیءِ وَ الْغَنائِمِ وَ أَخْذِ الصَّدقاتِ مِنْ مَواقِعِها وَ وضْعِها فی حَقِّها.»؛ «و این به آن سبب است که امر به معروف و نهی از منکر با برگرداندن حقوق از دست رفته و مخالفت ظالم و تقسیم اموال عمومی و غنایم و گرفتن صدقه‌ها (زکات و مالیات) از محل آن و مصرف کردن در جایش، مردم را به اسلام فرامی‌خواند».
ب) تامین کننده سلامت دنیا و آخرت: بخش مهمی از فلسفه حکومت در اسلامی تامین زندگی سالم برای شهروندان است؛ هم حیات سالم در دنیا و هم حیات طیبه در آخرت. اگر ابزارهایی بتوانند به تامین این هدف کمک کنند به پایداری حکومت می‌انجامند چون با تامین اهداف حکومت، خود حکومت نیز تثبیت می‌شود. حسن بصری در این‌باره می‌گوید: امیرمؤمنان علی‌‌بن‌ابی‌طالب علیه‌السلام به بصره آمده بود. یک روز او را دیدم … حضرت به من فرمود: «ثَلاثَ خِصالٍ من کُنّ فیهِ سَلُمَتْ لَهُ الدُّنیا وَ الاخِرَه، مَنْ أَمَرَ ِالْمَعْرُوفِ وَ ائتَمَرَ بِهِ وَ نَهی عَنِ المُنْکَرِ وَ انتَهی عَنْهُ وَ حافَظَ عَلی حُدودِ اللّه‌ِ». «هر کس که در او سه ویژگی باشد، دنیا و آخرتش سالم می‌ماند؛ کسی که امر به معروف کند و خود ملتزم به آن باشد، آن که از منکر نهی کند و خودش از آن دوری کند و آن که بر اجرای حدود خدا مواظبت کند». البته این سخن، خاستگاه قرآنی دارد؛ که نمونه آن را در سوره «آل عمران» می‌خوانیم: «وَلْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلیَ الخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.» «باید جمعی از شما به خیر دعوت کنند و امر به معروف و نهی از منکر به جای آورند و آن‌ها رستگارانند».
ج)تضعیف و تحقیر قدرت‌های شرور رقیب: بخش مهمی از کارکرد دو فریضه در تامین پایداری حکومت حق را در این عنوان باید جستجو کرد. با این توضیح که تصحیح انحراف در هر سازمانی، موجب تقویت آن می‌شود و این به دلیل مصونیت، تقویت و حمایتی است که با جبران ضعف‌ها به دست می‌آید.
امر به معروف نیز در جامعه مسلمانان همین نقش را دارد، یعنی نظارت و احساس مسئولیت همگانی موجب جبران ضعف‌ها، اصلاح کجی‌ها و در نهایت بیمه و ضمانت بنیان‌های جامعه می‌شود. همین‌طور ، جامعه‌ی دینی اقتدار لازم را برای مقابله با آسیب‌های وارده (داخلی یا خارجی) به دست می‌آورد و طبیعی است هر مقدار جامعه‌ی اسلامی در برابر ضعف‌های خود هوشیار باشد و آن را درمان کند، به همان مقدار امکان نفوذ و تسلط دشمن کم‌تر خواهد شد، لذا امام علی (ع) می‌فرماید:« فَمَنْ أَمَرَ بِالْمَعْرُوفِ شَدَّ ظُهُورَ الْمُؤْمِنینَ وَ مَنْ نَهَی عَنِ الْمُنْکَرِ أَرْغَمَ أُنُوفَ الکافِرینَ»؛ «هر کس امر به معروف کند، پشت مؤمنان را محکم کرده و هر کس نهی از منکر کند، بینی کافران را به خاک مالیده است».
در صورت ترک این دو فریضه، معادله به عکس خواهد شد. به همین جهت است که حضرت هشدار می‌داد که در صورت ترک نهی از منکر… اشرار بر شما مسلط خواهند شد؛ بنابراین حفظ و تقویت اقتدار مسلمانان در گرو انجام این فریضه است. به عبارت دیگر بیمه شدن این اقتدار در سایه‌ی اقامه‌ی دایمی آن، یعنی امر به معروف و نهی از منکر همیشگی، است و گرنه طبیعت عالم این است که دشمنان از نقاط ضعف جامعه برای نابودی آن استفاده می‌کنند.
امام در ضمن خطبه‌ای به طمع دشمنان برای نابودی مسلمانان اشاره می‌کند و می‌فرماید: «أَیُّهَا النّاسُ لَوَلَمْ تَتَخاذَلُوا عَنْ نَصْرِ الْحَقِّ وَلَمْ تَهِنُوا عَنْ تَوهِینِ الْبَاطِلِ لَمْ یَطْمَعْ فیکُمْ مَنْ لَیْسَ مِثْلَکُمْ وَ… »؛ «ای مردم! در مسیر یاری حق، اگر دست از حمایت یکدیگر برنمی‌داشتید و در تضعیف باطل و تحقیر آن سستی نمی‌کردید، هیچ‌گاه آنان که در شأن و مقام شما نیستند، در (نابودی) شما طمع نمی‌کردند و هیچ ستمگری بر شما قدرت نمی‌یافت؛ اما مانند بنی‌اسراییل در سرگردانی و تردید قرار گرفتید. سوگند به خدا! بعد از من سرگردانی شما چند برابر خواهد شد و این به خاطر آن است که حق را پشت سر انداخته‌اید…»
۷- کتاب «جامعه برتر؛ امر به معروف و نهی از منکر در سیره امام علی(ع)» محصول تلاشی است برای تبیین کارکردهای دو فریضه از منظر امیر مومنان(ع) است. نویسده دست به تالیف این کتاب زد تا بخشی از وظیفه بر زمین مانده در این زمینه به نتیجه بنشیند. این کتاب در قطع رقعی در۲۶۴ صفحه برای اولین بار در سال ۱۳۸۰ توسط انتشارت نور السجاد(ع) منتشر شد. بخش های مهمی که این کتاب بر آن‌ها تمرکز دارد، عبارتند از: ۱- فلسفه و آثار امر به معروف ونهی از منکر(ضمانت اجرای قوانین الهی؛ سلامت دنیا و آخرت؛ بازدارندگی از فساد؛ اقتدار مسلمانان؛ تحقیر دشمنان)؛ ۲- پیشگامان امر به معروف و نهی از منکر؛ ۳- مسئله شناخت معروف و منکر؛ ۴- هزینه‌های امر به معروف و نهی ازمنکر؛ ۵- وظیفه شهروندان در برابر آمر و ناهی؛ ۶- راهکارهای تأثیر گذاری؛ ۷- آثار تعطیل شدن نهی از منکر؛ ۸- عوامل پیدایش و گسترش منکر ۹- موانع نهی از منکر ۱۰- لغزش‌های ناهیان از منکر؛ مراتب نهی از منکر، ۱۱- اخلاق ناهیان از منکر۱۲- راهکارهای پیشگیری از منکر۱۳- پیکار با منکر در مرحله‌ی عمل ۱۴- قاطعیت در برابر منکر.
