تمهیدات الهی برای نجات دوزخیان از عذاب
نوشتاری از حجت الاسلام و المسلمین حسین عشاقی عضو شورای علمی گروه فلسفه پژوهشگاه
خداوند زمینه توبه و ایمان‌آوری آگاهانه و مختارانه را در عوالم بعد از مرگ فراهم می‌کند؛ زیرا خداوند اسماء لطفی فراوانی دارد و از جمله این اسماء لطفی، اسم «المصلح» است که در فرازی از دعای عهد به معنی آن اشاره شده است آنجا که می‌گوید: «بِاسْمِکَ الَّذِی یَصْلُحُ بِهِ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُون»؛ خداوند بر اساس اقتضای چنین اسمی و نیز بخاطر وعده مغفرتی که به گناه‌کاران داده و فرموده است «إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعا» با تمهیداتی که در قیامت برای دوزخیان فراهم می‌کند، همه انسانها، از اولین تا آخرین را تائب، مؤمن و صالح خواهد کرد.
از تمهیداتی که خداوند برای ایمان‌آوری و توبه دوزخیان انجام می‌دهد، اقامه جلسه مناظره برای دوزخیان و کشف حقائق ایمانی برای آنها است؛ این نکته از آیه (۷۵ قصص) قابل استنباط است «وَ نَزَعْنا مِنْ کُلِّ أُمَّهٍ شَهیداً فَقُلْنا هاتُوا بُرْهانَکُمْ فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ». طبق مفاد این آیه، در آن روز خداوند از هر امتی و گروهی، فردی را بیرون کشیده و به صحنه بحث استدلالی و برهانی وارد می‌سازد، و این گفتگوی برهانی و استدلالی در حضور جهنمیان منجر می‌شود به این که کافران و مشرکان به حقانیت خداوند آگاه شوند «فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ»، و همه بافته‌های دروغین‌شان رنگ‌باخته و پوچی آنها آشکار شود و اعتقاد به آنها منحل گردد «وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ»؛ بنابراین ایمان اضطراری برخاسته از عذاب آنان، که ایمانی ضعیف و غیر مستقر بود، به ایمانی قوی و راسخ تبدیل خواهد شد. و لذا در مورد درک امور حقه تعبیر «فَعَلِمُوا» برای آنها بکار می‌برد و می‌گوید «فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ» و در مورد بریده شدن از امور باطل و گناه تعبیر از «ضلّ عنهم» برای آنها بکار می‌برد و می‌گوید «وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ».
از سویی آیات متعددی در قرآن وارد شده است که دلالت می‌کنند عذاب قیامت عینا همان نفس گناه است یعنی نفس گناهان اعتقادی و رفتاری به شکل اشیاء آزاردهنده برای مجرم، حاضر شده و موجب رنج انسان گناهکار می‌شوند مثل (۵۴-۵۵ عنکبوت) «إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَهٌ بِالْکافِرِین یَوْمَ یَغْشاهُمُ الْعَذابُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ وَ یَقُولُ ذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ». و نیز مثل (۸۴ قصص) «مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَهِ فَلا یُجْزَى الَّذینَ عَمِلُوا السَّیِّئاتِ إِلاَّ ما کانُوا یَعْمَلُونَ»؛ جمع این گونه آیات با جملاتی مثل «ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ» نتیجه‌اش این می‌شود که دوزخیان با تمهیدات مذکور، به اندازه‌ای که از گناهان اعتقادی و رفتاری بریده می‌شوند تخفیف عذاب برایشان شکل بگیرد؛ زیرا طبق فرض، این گناه است که به شکل موجودات موذی به دوزخیان آزار می‌رسانند بنابراین زوال و بریده شدن از گناه عینا به معنای زوال و بریده شده از عذاب است.
