ممنوع بودن یأس از رحمت خدا حتی در جهنم
نوشتاری از حجت‌الاسلام والمسلمین حسین عشاقی عضو هیأت علمی گروه فلسفه پژوهشگاه
در دعای ابوحمزه از امام سجاد چنین نقل شده که فرمود :
إِلَهِی لَوْ قَرَنْتَنِی بِالْأَصْفَادِ وَ مَنَعْتَنِی سَیْبَکَ مِنْ بَیْنِ الْأَشْهَادِ وَ دَلَلْتَ عَلَى فَضَائِحِی عُیُونَ الْعِبَادِ وَ أَمَرْتَ بِی إِلَى النَّارِ وَ حُلْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَ الْأَبْرَارِ مَا قَطَعْتُ رَجَائِی مِنْکَ وَ لَا صَرَفْتُ تَأْمِیلِی لِلْعَفْوِ عَنْکَ وَ لَا خَرَجَ حُبُّکَ مِنْ قَلْبِی أَنَا لَا أَنْسَى أَیَادِیَکَ عِنْدِی وَ سَتْرَکَ عَلَیَّ فِی دَارِ الدُّنْیَا .
ترجمه: خدایا اگر مرا به غل و زنجیرها ببندی؛ و در حضور حاضران عطایت را از من دریغ داری؛ و عیوب من را به چشم مردم نشان دهی؛ و به بردن من به آتش دستور دهی؛ و بین من و نیکان جدائی بیاندازی؛ با این حال من (در این وضعیت) قطع امید از تو نمی کنم (مَا قَطَعْتُ رَجَائِی مِنْکَ) و از آرزوی عفو و بخششم منصرف نمی شوم (لَا صَرَفْتُ تَأْمِیلِی لِلْعَفْوِ عَنْکَ) و محبتت از قلبم بیرون نمی رود؛ زیرا من، دستگیری و خطاپوشیت را در دنیا فراموش نمی کنم.
از این فراز دعای ابوحمزه مطالب زیر را می توان استنباط کرد:
۱: امام با این جملات به جهنمیان تعلیم می دهد که در جهنم هم نباید انسان از رحمت و مغفرت خدا مأیوس باشد؛ بلکه باید به مغفرت و رحمت او امیدوار باشد (لو… أَمَرْتَ بِی إِلَى النَّارِ …. مَا قَطَعْتُ رَجَائِی مِنْکَ وَ لَا صَرَفْتُ تَأْمِیلِی لِلْعَفْوِ عَنْکَ).
۲: این امیدواری به رحمت و مغفرت خدا در قیامت، خود یک کار عبادی و عمل دینی است؛ زیرا یأس از رحمت خود نوعی گمراهی و گونه ای از کفر است چنانکه در قرآن آمده است «وَ مَنْ یَقْنَطُ مِنْ رَحْمَهِ رَبِّهِ إِلاَّ الضَّالُّون»؛ و نیز آمده «لا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکافِرُونَ».
۳: با توجه به بند (۲) روشن می شود که باب عمل عبادی و ایمان آوری در قیامت به کلی مسدود نیست؛ چون امام در این فراز از دعا، به دوزخیان تعلیم می دهد که در آنجا به امیداوری به رحمت و مغفرت خدا روآورند؛ اما اگر باب عمل عبادی و ایمان آوری در قیامت به کلی مسدود باشد چنین تعلیمی لغو و بیهود؛ بلکه تشویق به ناممکن خواهد بود؛ که از شأن امام دور است.
و از اینجا روشن می شود که روایت «الیوم عمل و لا حساب و غدا حساب و لا عمل» که دلالت بر منتفی بودن عمل عبادی در قیامت دارد، مربوط به همه مقاطع و مراحل قیامت نیست بلکه مربوط به مقطع خاصی مثل مقطع حساب رسی است.
۴: راه توبه و بازگشت به سوی خدا حتی در جهنم باز است؛ زیرا امیدوارشدن به مغفرت خداوند در جهنم، خود نوعی توبه است چون توبه این است که انسان کفر و عصیان را رها کرده و رو به ایمان و عبادت آورد؛ و این همان کاری است که در این دعا به جهنمی تعلیم داده شده یعنی به او تعلیم داده شده که گناه «یأس» را رها و به عبادت «امیدواری به رحمت و مغفرت خدا» رو آورد.
۵: و چون راه توبه در جهنم باز است پس راه نجات از عذاب الهی نیز باز است؛ بنابراین دوزخیان با توبه واقعی (نه صرفا زبانی) در جهنم می توانند از عذاب دوزخ رهایی یابند.
