امام صادق (ع) و شاگرد پروری
نوشتاری از حجت‌الاسلام والمسلمین سعید داودی عضو هیأت علمی گروه قرآن‌پژوهی پژوهشگاه
امام صادق ( ع ) در ۲۵ شوال سال ۱۴۸ در سن ۶۵ سالگی به شهادت رسید و به سبب عمر طولانی ترش نسبت به سایر امامان معصوم (ع) به « شیخ الائمه » مشهور شده است . آن حضرت ، فرصت انتقال قدرت بنی امیه به بنی عباس و نو پا بودن حکومت عباسی ، را برای نشر سیره نبوی (ص) و ترویج فرهنگ اهل بیت (ع) غنیمت شمرد و در ابعاد گوناگون دینی از عقائد و احکام و اخلاق به گونه ای گسترده و عمیق به شاگرد پروری پرداخت .آن حضرت در مدت ۳۴ سال امامتش ،دانش کلام شیعی را عمق بخشید و انحرافات گونه های انحرافی را بازگو نمود . فقه اهل بیت (ع) را که ریشه در کتاب و سنت داشت، به گونه ای گسترده و فراگیر به پژوهندگانش آموخت و آموزه های اخلاقی را در سطح وسیع یاد داد و با رفتارش نیز آن را در جامعه هدف نهادینه ساخت.
اما آنچه که در این مجال بدان پرداخته می شود ، روحیه شاگرد پروری آن امام همام و اختر تابنده آسمان امامت و ولایت است.
امام (ع) تفقه در دین را بر یارانش فرض می دانست و معتقد بود ، اگرشیعانش دین آموزی را فقیهانه و دقیق نیاموزند ، در معرض تهدید فرهنگ دیگران قرار می گیرند. آن حضرت خطاب به یکی از یارانش ( بشیر دهّان ) فرمود : خیری نیست در یارانی از من که به فهم عمیق از دین نپردازد . ای بشیر! اگر کسی از شما به درستی دین را نیاموزد ، به آنان ( مخالفان ) نیازمند خواهد شد و اگر به سراغ آنها برود ، نادانسته در گمراهی آموزه های آنان قرار می گیرد ( کافی، ج ،۱ص ۳۳).
تعداد شاگردان آن حضرت را تا چهار هزار تن نوشته اند. ابن عقده ( ابو العباس احمد بن محمد بن سعید متوفای ۳۳۳ق) چهار هزار تن را نام می برد که از امام صادق (ع) روایت نقل کرده اند.( ر. ک : خلاصه الاقوال علامه حلی ، ص ۲۰۳ ـ ۲۰۴)
نجاشی در شرح حال « وشّاء» نقل می کند که حسن بن علی الوشاء می گفت : من در مسجد کوفه ۹۰۰ تن را دیدم که هر یک از آنان می گفت : حدّثنی جعفر محمد …( رجال نجاشی ، ص ۳۹ ـ ۴۰).
از ویژگی های آن حضرت توجه به شاگردان و رشد و پرورش و بها دادن به آنان بود. آن حضرت پس از آن که شاگردانی در رشته های مختلف پرورش می داد ، در مناظره های با مخالفان ، اجازه می داد که در حضور وی با آنان مناظره کنند و سپس آنان را مورد تشویق قرار می داد. نمونه روشن آن درخواست مناظره مرد شامی با آن حضرت بود که امام صادق (ع) درموضوع قرائت قرآن وی را به مناظره با حمران دعوت کرد و آن مرد شامی مقهور حمران شد.
مرد شامی در باره لغت و ادبیات عرب خواست گفتگو کند که امام صادق (ع) «ابان بن تغلب » را معرفی کرد ، که مرد شامی محکوم دانش «ابان» شد.
در ادامه خواست در موضوعی فقهی مناظره کند که امام صادق (ع) زراره را معرفی کرد و آن مرد از زراره نیز شکست خورد.
مرد شامی خواست در موضوع علم کلام با امام مناظره کند که حضرت ، مومن طاق را معرفی کرد که طولی نکشید از وی نیز شکست خورد.
امام (ع) که شاهد مناظرات شاگردانش بود ، وقتی توانمندی یارانش را می دید ، از خوشحالی خنده ای شیرین بر لبانش می نشست. (ر. ک : رجال کشی ، ص ۲۷۵ ـ ۲۷۸ ؛ سیره پیشوایان ، مهدی پیشوایی ، ص ۲۷۲ ـ ۳۷۳)
امام صادق (ع) علاوه بر این گونه میدان دادن و تشویق ها ، شیوه های اجتهاد و استنباط را نیز آموزش می داد . آن حضرت گاه با این بیان که :« اِنَّمَا عَلَیْنَا أَنْ نُلْقِیَ إِلَیْکُمُ الْأُصُولَ وَ عَلَیْکُمْ أَنْ تُفَرِّعُوا ؛ بر ماست که اصول و کلیات ( احکام) را بر شما القا کنیم و بر شماست که فروعات آن را خود به دست آورید » ( وسائل الشیعه ج ۲۷ ، ص ۶۱) راه استنباط را یاد می داد و گاه به نحوه بهره برداری از قرآن اشاره می کرد . مثلا هنگامی که یکی از شاگردانش به نام عبدالاعلی در نحوه مسح بر ناخن پایی که مجروح شده و پارچه بر آن گذاشته می پرسد ، امام (ع) به وی می فرماید :«قَالَ یُعْرَفُ هَذَا وَ أَشْبَاهُهُ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى «ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ » ( حج : ۷۸) امْسَحْ عَلَیْهِ ؛ این مورد و همانند آن، از کتاب خدا فهمیده مىشود. خداوند فرمود: «در دین خدا کار سنگین و سختى بر شما قرار نداد» بنابراین، بر همان پارچه (جبیره) مسح کن.( وسائل الشیعه ج ۱ ، ۴۶۴)
همان گونه که برای زراره برای مسح به بعض سر ( نه تمام آن ) به کلمه « باء» در وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ ( مائده : ۶ ) استدلال می کند که باء در این آیه تبعیض را می رساند ( کافی ، ج ۲ ، ص ۳۰ ) .
به هر حال ، امام صادق (ع) که نقش بی بدیلی در ترویج فرهنگ اهل بیت (ع) دارد و پس از عصر آن حضرت و گستردگی آموزه های وی ، فقه شیعه به فقه جعفری معروف شده است ، از شیوه های گوناگونی برای ترویج معارف ناب استفاده می کرد که از جمله آن ها ،شاگرد پروری بوده است ، تا شاگردانش در مناطق خود معلمان و آموزگارانی زبردست جهت نشر و گسترش اسلام ناب و میراث خالص نبوی و علوی گردند.
