الهیات طبیعی معاصر و خدای شخص‌وار

دکتر روزبه زارع 

عضو هیات علمی گروه غرب‌شناسی پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

موضوع کانونی در فلسفه دین، خدا است و فلسفه دین بیش از هرچیز بر موضوع خدا تمرکز دارد. فلاسفه در طول قرن­ها به دنبال دلیلی برای باور به وجود خدا گشته اند. آنها این را هم مد نظر داشته اند که چه چیزی می­توان درباره خدا فهمید؛ بنابر این، یکی از محورهای اصلی مرتبط با خداشناسی، بحث از «مفهوم خدا» (Concept of God) می­باشد که با بحث صفات خداوند (Attributes of God) هم گره خورده است. در بحث از مفهوم خدا، در پی پاسخ به این پرسش هستیم که به دنبال اثبات یا شناخت چه خدایی هستیم.

حتی قائلین به وجود خدا هم در شرحی که از او می­دهند اتفاق نظر ندارند و گاهی در میان پیروان یک دین هم چنین اختلافاتی به چشم می­خورد. تلقّی­های متنوعی درباره مفهوم خدا وجود دارد که «خداباوری» (Theism) یکی از آنهاست. معمولاً اعتقاد اصلی این ادیان را اینطور تعریف می­کنند: باور به اینکه فقط یک خدا (الله) وجود دارد؛ آنطور که یهودیان، مسیحیان و مسلمانان به آن قائل هستند. بین فیلسوفان دین، خدا، معمولاً به عنوان خدای ادیان ابراهیمی درنظر گرفته می­شود؛ اما حتی وقتی از مفهوم خدا در ادیان ابراهیمی یا توحیدی (Monotheistic) یاد می­کنیم، باید به اختلافات جزئی­تر توجه داشته باشیم.

ممکن است گمان شود که خدای مورد نظر ادیان توحیدی، مفهوم واحد و مشترکی دارد. از منظر بحث درباره مفهوم خدا، ادیان توحیدی حداقل به دو شاخه تقسیم می­شوند: ۱) خداباوری کلاسیک یا متعارف (Classical Theism) و ۲) خداباوری شخص­وار (Personal Theism).

خداباوری کلاسیک، دیدگاه پذیرفته شده و رسمی ادیان ابراهیمی بوده و توسط متفکرین برجسته­ای مانند ابن سینا، آکوئیناس و مایمنیدز، طرح و از آن حمایت شده است. در طول قرن­ها، باور به وجود خدا تقریباً معادل پذیرش خداباوری کلاسیک به حساب می­آمد. اما بخصوص در دهه­های اخیر، تصویر دیگری از خدا در میان خداباوران ارائه شده که در این نوشته از آن با عنوان خداباوری شخص­وار یاد می­کنیم. کلیت این دیدگاه، با وجود اختلافات جزئی، مورد حمایت شماری از برجسته­ترین فیلسوفان خداباور معاصر از جمله سوئین­برن، پلنتینگا و کریگ است. نزاع اصلی میان این دو تصویر، در تغییرپذیر یا تغییرناپذیر (Immutability) دانستن خدا است که به نوبه خود پای صفات دیگری مانند بساطت (Simplicity) را پیش می­کشد. اختلاف بین این دو دیدگاه، هم به نحوه خوانش از متون مقدس و هم به تحلیل­های فلسفی-الهیاتی وابسته است.

توجه به این تمایز، بخصوص از این جهت اهمیت پیدا می­کند که اهم آثار حوزه الهیات طبیعی (Natural Theology) که در دفاع از خداباوری و مقابله با الحاد جدید (New Atheism) نگاشته می­شوند، کمابیش، از خداباوری شخص­وار دفاع می­کنند. از سوی دیگر، تصویری که در فلسفه اسلامی از خدا ارائه می­شود، در خداباوری کلاسیک جای می­گیرد و توجه به این تمایز، می­تواند زمینه تطبیق خداباوری مورد نظر حکمای مسلمان را با جریان اصلی خداباوری معاصر در مسئله مفهوم خدا فراهم نماید.

نکته دیگری که در این بحث باید به آن توجه داشته باشیم، این است که گاهی در خداباوری، بر تمایز میان خداوند و مخلوقات تکیه می­کنیم و خداباوری را در مقابل دیدگاه­های همه خدایی (Pantheism) یا همه در خدایی (Panentheism) درنظر می­گیریم. از آنجاییکه مفهوم «تشخّص» برای اشاره به تمایز شیئ متشخص از سایر اشیا به کار می­رود، نباید اصطلاح «خدای متشخص» -که به معنای خدای متمایز از سایر موجودات است و در مقابل همه خدایی و همه در خدایی قرار دارد- را با «خدای شخص­وار» اشتباه گرفت. به تعبیر دیگر، هم خداباوران کلاسیک و هم خداباوران شخص­وار بر تمایز خدا از مخلوقات تأکید دارند و از همین رو، خدای آنها متشخص است.

با این توضیح روشن می­شود که «خداباوری کلاسیک» و «خداباوری شخص­وار» فقط برچسب­هایی هستند که به منظور توجه دادن به اختلاف مهمی که معمولاً مغفول می­ماند، ساخته شده اند. این اختلاف، به جواز راهیابی تغییر در خداوند بازمی­گردد. یعنی اگر قائل به راه داشتن نوعی از تغییر در خداوند باشیم، در سبد کلیِ خداباوری شخص­وار قرار گرفته ایم و اگر هرنوع تغییر را در خدا محال بدانیم، در زمره قائلان به خداباوری کلاسیک قرار داریم.

حتی در یک نگاه سرسری و بررسی اجمالیِ متون مقدس ادیان ابراهیمی، اینطور حاصل می­شود که خدا معمولاً با اصطلاحات شخص­وار توصیف می­شود. و از سوی دیگر، روشن است که خداوند صفاتی دارد که اشخاص عادی فاقد آنها هستند. مثلاً اینکه خداوند دانای کل است و همه آنچه که دانستنی است را می­داند؛ که به نوبه خود باعث می­شود فاقد تفکر (دانستن امور مجهول با استفاده از آنچه از پیش می­دانیم) باشد. اما حتماً واجد صفاتی هم هست که اشخاص به آنها متصف می­شوند.

شاید دقیق­ترین رویکرد در این مناقشه این باشد که بگوییم کاربرد شخص­بودن برای خدا از این جهت مناسب نیست که صفاتی هستند که معمولاً اشخاص واجد آنها هستند که در خدا نیست و صفات مهمی در خدا وجود دارد که در اشخاص یافت نمی­شود و تمثیل یا استعاره شخص­بودن در مورد خدا، می­تواند از همین جهت گمراه­کننده باشد؛ هرچند حتماً صفات مشترکی میان اشخاص و خدا وجود دارد که می­توان آنها را به عنوان مصحح استفاده استعاری شخص­بودن برای خدا درنظر گرفت.

به نظر می­رسد در دوره معاصر، تلقی جدیدی از خدا نزد خداباوران شکل گرفته است. این تلقی جدید، تفاوت­های ظریف و در عین حال مهمی با تصویر متعارف خداباوران از خدا دارد. به دلیل شباهت ظاهری یا واقعیِ بسیاری از ادعاها میان قائلان به هردو تلقی، این تفکیک بسیار مغفول مانده است. از همین رو، توجه به این تفکیک و پیگیری مبانی و لوازم آن اهمیت زیادی به هنگام موضع­گیری در مباحث معاصر خواهد داشت. بنابر این، صرف نظر از اینکه استفاده از مفهوم شخص درباره خدا به نحو تمثیلی یا استعاری می­تواند درست باشد یا نه، باید بر همان اختلاف اصلی این دو تصویر یا تلقی از خدا (تغییرپذیری) متمرکز شد.

نگارنده قصد دارد در آینده با تفصیل بیشتر این تفکیک را پیگیری نماید و در اینجا، تنها، خواننده پیگیر را به فصل اول کتاب درآمدی بر فلسفه دین نوشته برایان دیویس ارجاع می­دهم که به فارسی هم ترجمه شده است:

Davies, B. (2004). An introduction to the philosophy of religion (Ed. 3rd). Oxford University Press.

درآمدی بر فلسفه دین (ویراست دوم)، برایان دیویس، ترجمه ملیحه صابری نجف‌آبادی، انتشارات سمت.