به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، حجت‌الاسلام دکتر قاسم ترخان مدیر گروه تخصصی علوم انسانی قرآنی پژوهشگاه در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران اشاره به سابقه روایت‌گری در مورد قیام عاشورا گفت: حادثه کربلا و شهادت امام حسین(ع) از جمله حوادثی است که پیش از وقوع این حادثه در فرمایشات معصومانی مثل نبی مکرم اسلام و حضرت امیر(ع) و … بدان اشاره شده است. پس از وقوع این حادثه نیز گزارشات تاریخی متعددی از طرق مختلفی درباره آن وجود دارد. این گزارشات گاه از سوی افرادی که خبرنگار این واقعه بودند ارایه شده است، به بیان دیگر از سوی کسانی که در واقعه حضور داشتند و یا در متن اتفاقات قرار داشتند.
مدیر گروه تخصصی علوم انسانی قرآنی پژوهشگاه ادامه داد: طبیعتا گزارش افرادی مانند حمید بن مسلم عضدی، عقبه بن سمعان و ضحاک مشرقی و عفیف بن زهیر و کثیر بن عبدالله و… که در صحنه عاشورا حضور داشتند روی نگارش آثاری که بعدها در مورد این واقعه به رشته تحریر درآمد تاثیر فراوانی گذاشت، برخی از این افراد اصحاب امام حسین(ع) بودند، دسته دیگر از سپاه مقابل و دشمن بودند.
وی افزود: از سوی دیگر با افراد و دسته دیگری نیز رو به رو هستیم که از اصحاب ائمه محسوب می‌شوند و حادثه عاشورا و قیام کربلا را از زبان ائمه(ع) از جمله امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) شنیدند و نقل کرده‌اند. آنچه در این بین مهم است آن است که ببینیم آنچه که از این نقل‌ها و روایات در قالب مکتوبات به دست ما رسیده است از حیث تاریخی تا چه اندازه اعتبار دارد.
حجت الاسلام ترخان در بخش دیگری از مباحث خود درباره مقاتل مختلف به جای مانده در وصف عاشورا و همچنین معایب و مزایای این مکتوبات نسبت به یکدیگر گفت: واقعیت آن است که اگر بخواهیم به شکل جداگانه و حتی کلی این معایب و مزایا را بررسی کنیم وقت مطولی را می‌طلبد اما به طور خلاصه و با در نظر گرفتن اولین راویانی که از واقعه عاشورا سخن گفتند و این فاجعه را سینه به سینه منتقل کرده و گفته‌هایشان منجر به شکل‌گیری آثار مکتوب شد، باید بگویم با آثار متعددی مواجهیم که بخشی از آنها را مقاتل تشکیل می‌دهند که به تعدادی از آنها اشاره می‌کنم. البته طبیعی است که مقاتل هرچه از نظر زمانی به تاریخ واقعه نزدیک‌تر باشند، کمتر دست خوش تحریف شده، در نتیجه درجه اعتبارشان بیشتر خواهد بود.
وی با بیان اینکه با کتاب‌های فراوانی در این حوزه رو به رو هستیم، افزود: با این وجود اگر بخواهیم به صورت خاص مقاتل و راویان و نویسندگان متقدم را مرور کنیم، می‌توان ابتدا به «اصبغ بن نباته» اشاره داشت که سه سال بعد از شهادت امام حسین(ع) از دنیا رفت؛ همچنین «حر بن یزید جعفی» که اهل کوفه بود و در زمان امام صادق(ع) از دنیا رفت؛ او روایات مختلفی که ائمه قبلی در مورد واقعه عاشورا شنیده بود را در قالب اثری با عنوان «هذا خبر مقتل الحسین» ارایه کرد که فعلا اثری از آن نیست. در این میان یکی از اولین مقتل‌ها که قابل توجه است مقتل ابومخنف است؛ او در سال ۱۵۷ از دنیا رفت یعنی قرن دوم هجری بنابراین به واقعه عاشورا نزدیک بوده است، او نوشته‌های مختلفی دارد از جمله خطبه حضرت زهرا(س)، جنگ جمل، جنگ صفین، ماجرای شهادت محمد بن ابی بکر، قیام مختار و البته نهضت عاشورا که مقتل او از قدیمی ترین مقاتل محسوب می‌شود.
مدیر گروه تخصصی علوم انسانی قرآنی پژوهشگاه افزود: ابی مخنف با اینکه هم عصر با امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) بود اما روایاتی از آن بزرگواران نقل نمی‌کند، البته در مورد شیعه بودن وی اختلاف نظر وجود دارد هرچند که شیخ طوسی او را از محبین اهل بیت بر شمارده است؛ نجاشی او را معتبر می‌داند و علامه تستری نیز مقتل او را جزو صحیح ترین مقاتل ابا عبدالله می‌داند؛ اما مساله این است که این کتاب در گذر زمان مفقود شده است و آنچه که امروز دست ما باقی مانده حاصل مطالب مختلفی است که از این اثر در گذشته یادداشت برداری شده و در نهایت در قالب تحقیقی توسط حجت الاسلام محمدهادی یوسفی غروی ارایه شده است.
حجت الاسلام ترخان گفت: البته در همان قرن دوم نیز کتاب دیگری با عنوان «تسمیه من قتل مع الحسین» از سوی «فضیل بن عمر» نوشته شد، او از صحابی امام باقر(ع) بود که رساله کوتاه و مختصری نوشت. عده‌ای اگرچه وی را زیدی مذهب می‌دانند با این وجود وی را ممدوح و موثق معرفی می‌کنند. ایشان نام تمام شهدای کربلا و قاتل آنها در این رساله نوشته است، البته در برخی موارد صرفا اکتفا به ذکر قاتل شهدا نکرده بلکه موضوع را تفصیل داده است، این اثر امروز به اهتمام «عقیقی بخشایشی» به فارسی ترجمه و چاپ شده است.
مدیر گروه تخصصی علوم انسانی قرآنی پژوهشگاه تصریح کرد: از قرن چهارم مقتل ابوالفرج اصفهانی با عنوان «مقاتل الطالبیین» به جای مانده است که به اعتقاد او از فرزندان ابوطالب و از حسنی‌ها و حسینی‌ها هرکدام که از دنیا رفته باشند کشته در راه خدا هستند و گزارش از شهادت آن را یک نوع مقتل می‌داند.
وی ادامه داد: همچنین در قرن ششم نیز مقتل الحسین خوارزمی را داریم، او حنفی مذهب بود و در شهادت حضرت ابی‌عبدالله الحسین کتاب مفصلی دارد. در قرن هفتم با دو کتاب ارزشمند مواجهیم که هر دو بسیار مورد توجه‌اند، یکی کتاب لهوف سید بن طاووس و دیگری کتاب مثیرالاحزان ابن نما حلی است، البته زمانی که می‌گوییم قابل توجه مقصود این نیست که هیچ ضعفی ندارند، بلکه ما به عنوان یک اثر تاریخی به این کتاب ها نگاه می‌کنیم، گزارش صحیح مقدم بر هر تحلیلی است اول باید به صحت یک گزارش اطمینان یابیم و بعد وارد تحلیل شویم، طبیعتا این موارد از منابع معتبر ما هستند از این جهت که به هرحال بر یک تراثی بنا شدند که پیشینه آن را گفتم. اما برای قضاوت و اظهار نظر نهایی و تشخیص صحت استنادات مقاتل، نخستین اصل آن است که نقل‌های هر مقتل با نقل‌های دیگر، حقایق و واقعیات تاریخی، آموزه‌های دینی و… مقایسه و تحلیل و بررسی شود، آن گاه مورد تأیید قرار گیرد.
حجت الاسلام ترخان اظهار کرد: کتاب لهوف را می‌توان دوره کاملی از گزارشات تاریخی درباره حادثه کربلا دانست، از مرگ معاویه گرفته تا نامه به ولید بن عقبه برای بیعت گرفتن از امام حسین(ع)، آمدن مسلم به کوفه و…. البته این مقتل همه اخبار را ذکر نکرده و ابن طاووس چون می‌خواسته کتاب مختصری بنویسد همه حوادث روز عاشورا و شرح حال یاران حضرت و حوادث بعد از عاشورا را به تفصیل نیاورده است. سیدبن طاووس تلاش داشته است اخباری را نقل کند که از نگاه وی درست است و در این راه از استنباط‌های عقلی خودش نیز بهره می‌گرفته است و به این نتیجه می‌رسیده که آیا مثلا فلان اتفاق افتاده است یا خیر، در هر صورت این اثر را می‌توان از جمله مقاتل دقیق به شمار آورد. نوشتن مقتل در قرون بعدی نیز مورد توجه بود و توسط متأخرین نیز مقاتلی نوشته شده است. در سال‌های اخیر مؤسسات پژوهشی اقدامات خوبی و تحقیقات مفصلی در زمینه مقاتل امام حسین و سایر معصومان انجام داده‌اند، تا تحریفات را بزدایند. در این میان کتاب‌های موسوعه شهاده المعصومین (فرهنگ جامع شهادت معصومین)، گردآوری محققان پژوهشکده باقر العلوم و همچنین مقتل جامع امام حسین(ع)، تهیه شده توسط گروه تاریخ مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، با اشراف حجه الاسلام پیشوایی و نیز کتاب «الصحیح من مقتل سید الشهداء و اصحابه» بخشی از مجموعه چهارده جلدی دانش نامه امام حسین(ع) منتشر شده از سوی دارالحدیث، حائز اهمیت است. این کتب با جمع آوری و انطباق نقل‌های مختلف تاریخی گام مناسبی برای ارزیابی مستند تاریخی واقعه عاشورا برداشته‌اند.
