هم افزایی تلفیق وطن و اسلام در دفاع از ایران اسلامی
نوشتاری از حجت‌الاسلام دکتر سیدسجاد ایزدهی رئیس پژوهشکده نظام‌های اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛
مقدمه
بحث نسبت میان وطن دوستی و اسلام گرایی از دیرباز محل مناقشه بوده است. برخی اسلام گرایان و ملی گرایان این دو مفهوم را در تقابل با یکدیگر قرار داده اند. از یک سو ملی گرایان خواستار پالایش نمادهای اسلامی از هویت ملی شده اند و از سوی دیگر برخی اسلام گرایان دفاع از وطن را در مقابل دفاع از دارالاسلام دانسته اند. این تقابل به ویژه در دوره جنگ تحمیلی رژیم صهیونیستی/آمریکا علیه ایران اسلامی به اوج خود رسید و به موضوعی چالش برانگیز در اندیشه سیاسی ایران معاصر تبدیل شد.
الف) وطن دوستی در تقابل با اسلام گرایی
ناسیونالیسم به عنوان بنیادی برای همزیستی جوامع چندقومیتی، بر هویت مشترک زبانی، فرهنگی و جغرافیایی تأکید دارد. در ایران، برخی ملی گرایان این مفهوم را در قالب باستان گرایی و با حذف عناصر اسلامی بازتعریف کرده اند. این نگاه که عمدتاً از سوی جریان های سکولار تبلیغ می شود، در تقابل با هویت اسلامی اکثریت مردم ایران قرار گرفته است. در واقع، ملی گرایی در ایران زمانی به چالش تبدیل می شود که بخواهد هویت ایرانی را فارغ از اسلام که بیش از هزار سال در فرهنگ این سرزمین ریشه دوانده، تعریف کند.
ب) اسلامگرایی فراتر از مرزهای ملی
در مقابل، برخی جریان های اسلام گرا با استناد به اصل “الإسلام یعلوا و لایعلی علیه”، وفاداری به امت اسلامی را مقدم بر هرگونه ملی گرایی دانسته اند. در این دیدگاه، تعصب به ملیت ممکن است به عنوان “شرک مدرن” تلقی شود. این گروه دفاع از مرزهای جغرافیایی را تنها زمانی مشروع می دانند که در چارچوب دفاع از اسلام صورت پذیرد. چنین نگاهی هرچند بر وحدت جهان اسلام تأکید دارد، اما ممکن است به انفعال در برابر تجاوز به سرزمینهای اسلامی بینجامد.
ج) تحلیل نسبت وطن دوستی و اسلام گرایی
با بررسی منابع اسلامی می توان دریافت که وطن دوستی امری مورد تأیید اسلام است. هرچند حدیث “حب الوطن من الایمان” در منابع دست اول شیعی یافت نمیشود، اما روایاتی از امیرالمؤمنین(ع) مانند “عمرت البلدان بحب الأوطان” بر اهمیت این موضوع صحه می گذارند. نکته کلیدی این است که وطن دوستی در اسلام را نباید معادل ناسیونالیسم افراطی دانست.
چهار دلیل عمده برای سازگاری وطن دوستی و اسلام گرایی وجود دارد:
- اسلام در قالب جوامع ملی تحقق می یابد. دفاع از جامعه اسلامی در واقع دفاع از ظرفی است که اسلام در آن تجلی یافته است.
- هویت ملی مشتمل بر تمام مؤلفه های فرهنگی، از جمله دین و مذهب است. در ایران، اسلام بخش جدایی ناپذیر هویت ملی است.
- نظم سیاسی جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر مردم سالاری دینی است که در آن ارزش های اسلامی و اراده ملی در هم تنیده شده اند.
- تاریخ ایران نشان میدهد اسلام و فرهنگ ایرانی چنان درهم آمیخته اند که جدایی آنها ناممکن است. آثار ادبی مانند اشعار حافظ و سعدی بدون درک مفاهیم اسلامی ناقص خواهند بود.
د) تبلور عینی هم گرایی وطن و اسلام در نوحه “ای ایران خدایی“
جنگ تحمیلی رژیم صهیونیستی/آمریکا علیه ایران صحنه ای بود که در آن همبستگی ملی و اسلامی به وضوح نمایان شد. در این شرایط، نوحه “ای ایران خدایی” که توسط مداح مشهور (محمود کریمی) اجرا شد، به نماد بارز تلفیق وطن دوستی و اسلام گرایی تبدیل گردید. این اثر که با درخواست رهبر انقلاب در شب عاشورا خوانده شد، نشان داد چگونه می توان دفاع از وطن را در چارچوب ارزش های اسلامی معنا کرد.
نوحه مذکور مشتمل بر چندین پیام مهم است:
- ایرانیت و اسلامیت نه تنها متضاد نیستند، بلکه مکمل یکدیگرند.
- دفاع از ایران اسلامی در واقع دفاع از دارالاسلام است.
- تلفیق مفاهیم ملی و مذهبی میتواند روحیه مقاومت را تقویت کند.
- ادبیات عاشورایی میتواند به عنوان الگویی برای دفاع از وطن به کار رود.
تجربه ایران نشان میدهد وطن دوستی و اسلام گرایی نه تنها ناسازگار نیستند، بلکه در شرایط بحرانی میتوانند همپوشانی داشته باشند. نوحه “ای ایران خدایی” نمونه بارزی از این همگرایی است که چگونه مفاهیم ملی در قالب مذهبی عرضه شده و موجب انسجام اجتماعی میشود. البته این به معنای نادیده گرفتن امت اسلامی نیست، بلکه تأکید بر این است که در جهان معاصر، دفاع از دارالاسلام از مسیر دفاع از کشورهای اسلامی میگذرد. بنابراین میتوان گفت در شرایط کنونی، وطندوستی در چارچوب اسلامگرایی معنا مییابد و این دو در تقابل با یکدیگر قرار ندارند.
