جهاد و دفاع در برابر تجاوز دشمن امری واجب کفایی و مقدس
نوشتاری از حجت‌الاسلام دکتر غلامرضا پیوندی مدیر گروه فقه و حقوق پژوهشگاه
جـنـگ زمانی کـه رنـگ تـجـاوز بـه خـود بگیرد، پدیده‌اى شر و نامیمون و بـزرگ تـریـن بـلایـى است که جوامع انسانى را تهدید و نابود کرده است. بیشتر جـنـگ هـایى که تاکنون در جهان رخ داده است مانند دو جنگ جهانى اول و دوم کـه بیشترین خسارت جانى و مالى را به دنبال داشته است، چیزى جز تجاوز و ستمگرى نبوده است. در این میان جنگ‌هایى که به عنوان عـامل دفع تجاوز و مقابله با تجاوزگران به وقوع پیوسته است، داراى قـداسـت و ارزش می‌باشند. به همین دلیل بحث جنگ تجاوزگرانه یا ستمگرانه و جنگ عادلانه قابل طرح است.
جـنـگ عـادلانه به جنگى اطلاق می‌شود که اولاً در مقام دفع تجاوز است و ماهیتى دفاعى دارد و ثـانـیاً از هر نوع ستمگرى، به کارگیرى شیوه‌ها و روشهاى غیر انسانى، کشتن غیر نـظامیان و شکنجه و آزار اسراى دشمن و … به دور است. به تعبیر قرآن:
«و قـاتـلـوا فـى سـبـیـل اللّه الـذیـن یـقـاتـلـونـکم و لا تعتدوا ان اللّه لا یحب المعتدین» (بقره/۱۹۰)
پس از هجرت، که مشرکان مسلمانان را آزار بسیاری دادند، خدا به مسلمانان اجازه جهاد داد تا از حقوق مشروع خویش دفاع کنند و از انواع جنگ، تنها جنگ در راه خدا مشروع اعلام شد؛ یعنی، جنگ با انگیزه‌های خدا پسندانه مانند دفاع از مظلومان، سرکوب کردن فتنه ظالمان و دفاع از سرزمین اسلامی نه برای رسیدن به اهدافی چون کشور گشایی، انتقام، ستم و برتری جویی. آیات زیر می تواند دلیلی بر این مدعا باشد:
آیه ۳۹ و ۴۰ سوره حج؛
أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا ۚ وَإِنَّ اللَّهَ عَلَىٰ نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ؛ به کسانی که [ستمکارانه] مورد جنگ و هجوم قرار می گیرند، چون به آنان ستم شده اذن جنگ داده شده، مسلماً خدا بر یاری دادن آنان تواناست.
الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ ۗ وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيرًا ۗ وَلَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ
آیه ۱۹۰ سوره بقره؛
وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا ۚ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ
و در راه خدا با کسانی که با شما می جنگند بجنگید، و [هنگام جنگ از حدود الهی] تجاوز نکنید، که خدا تجاوزکاران را دوست ندارد.
آیه ۷۴ و ۷۶ سوره نساء؛
۞ فَلْيُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يَشْرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا بِالْآخِرَةِ ۚ وَمَنْ يُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيُقْتَلْ أَوْ يَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا
الَّذِينَ آمَنُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ۖ وَالَّذِينَ كَفَرُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُوا أَوْلِيَاءَ الشَّيْطَانِ ۖ إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَانِ كَانَ ضَعِيفًا
منبع: وهبه مصطفی زحیلی، آثار الحرب فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۵۵ تا ۵۹.
وجوب همگانی دفاع در برابر تجاوز دشمن
وقتی به کشور مسلمان حمله می شود، دفاع از کشور، مقابله و مبارزه با دشمن و بیرون راندن دشمنان از کشورشان بر همه مسلمانان اعم از پیر و جوان واجب است.
به بیان دیگر : وقتی به یک کشور مسلمان حمله می شود، وظیفه همه مسلمانان از پیر و جوان این است که برای کشور برخیزند ، با دشمنان مقابله کرده و بجنگند و دشمن را از سرزمینشان بیرون کنند.
به‌فتوای فقها، بر همه مسلمانان واجب است از سرزمینی که مورد تهاجم قرار گرفته، دفاع کنند و تنهاشرط آن، قدرت و توانایی فرد بر دفاع و مقاومت در برابر دشمن است. در وجوب جهاد دفاعی برخلاف جهاد ابتدایی، حضور و اجازه امام معصوم(ع) یا نایب او شرط نیست.
به باور فقها در صورت تَزاحم جهاد دفاعی با واجبات یا محرمات الهی نظیر هم‌زمانی با مناسک حج یا جنگیدن در ماه‌های حرام، جهاد دفاعی بر این امور مقدم است.
به‌فتوای فقها، جهاد دفاعی بر کسانی که قدرت جنگیدن داشته باشند (مرد و زن، کوچک و بزرگ، سالم و بیمار، و دور و نزدیک به محل جنگ) واجب کفایی است. (شهید ثانی، مسالک الافهام، ج۳، ص۸.)
پس تنهاشرط آن «قدرت و توانایی فرد بر دفاع و مقاومت» است؛ (برای نمونه نگاه کنید به: محقق حلی، شرائع الاسلام، ج۱، ص۲۸۷؛ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ج۹، ص۳۷؛ کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء، ج۴، ص۲۸۸؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، ج۱، ص۴۶۱) و وجوب آن، برخلاف جهاد ابتدایی، مشروط به حضور یا اجازه امام(ع) یا نایب او نیست. (برای نمونه نگاه کنید به: علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۳۷؛ طباطبایی کربلایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۸، ص۱۴؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۱۸؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۴۶۱.)
دلیل وجوب جهاد دفاعی، علاوه‌بر دلیل عقلی، (سبزواری، مهذب الاحکام، دار التفسیر، ج۱۵، ص۱۰۱) جلوگیری از نابودشدن کشورهای اسلامی و پیروزی کفر و شرک بر اسلام دانسته شده است. (مروارید، سلسلة الینابیع الفقهیه، ۱۴۱۳ق، ج۹، ص۳۲) صاحب جواهر، از فقیهان شیعه، وجوب جهاد دفاعی را به آیاتی از قرآن و روایات (حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۶ق، ج۱۵، ص۳۰) و همچنین اجماع مستند کرده است. (نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۴۷؛ و ج۲۱، ص۱۸-۱۹.)
نکته مهم:
طبق دیدگاه مشهور میان فقها، جهاد دفاعی تنها بر مسلمانانی واجب نیست که مورد هجوم دشمن‌اند؛ بلکه همه مسلمانان وظیفه دارند از مسلمانانی که در سرزمین‌های اسلامی مورد تجاوز قرار گرفته‌اند، دفاع کنند (شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۸) و مادامی که به‌مقدار نیاز به دفاع برنخاسته باشند، تکلیف از هیچ‌کس ساقط نمی‌شود. (کشف الغطاء، ج۴، ص۲۹۱)
فتوای جهاد برای مقابله با حمله وهابی‌ها به عتبات: فتوای شیخ جعفر کاشف‌الغطاء در حمله وهابی‌ها به نجف و کربلا در سال ۱۲۱۷ق، وی به‌همراه دویست نفر از فقها و مجاهدان توانست وهابی‌ها را دور کند. (آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج۱، ص۳۲۶)
فتوا برای آزادی کشور فلسطین: فقیهانی نظیر محمدحسین کاشف‌الغطاء («المرجعیة الشیعیة و قضایا العالم الإسلامی من فتاوی و مواقف الإمام الشیخ محمد الحسین آل کاشف الغطاء عن فلسطین»، مجله الموسم، ص۱۹۱.) آیت‌الله بروجردی (اباذری، آیت‌الله بروجردی آیت اخلاص، ۱۳۸۳ش، ص۱۱۷) و امام خمینی (امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۱۹۹) به وجوب دفاع از مردم فلسطین فتوا داده‌اند.
فتوای جهاد با داعش: فتوای جهاد علیه داعش را آیت‌الله سیستانی، مرجع تقلید ساکن عراق در سال ۱۳۹۳ش برای مبارزه با داعش صادر کرد. (حطاب، «توظیف الحشد الشعبی فی المدرک السیاسی العراقی»، ص۱۰۸)
وجوب تأمين هزینه‌های جهاد بر مسلمانان:
مواردی از آیات قرآن که می توان بر حکم
۱. وَ أَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ لا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ … بقره / ۱۹۵
مقصود از «أنفقوا فى سبيل اللّه» اين است كه اموال‌تان را در راه جهاد و دين هزينه نماييد. (مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۲، ص ۵۱۶)
۲. وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّكُمْ وَ آخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَيْ‌ءٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ. (انفال/۶۰)
۳. وَ ما لَكُمْ أَلَّا تُنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ … لا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِكَ
أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا …. (حدید/۱۰)
۴. ما كانَ لِأَهْلِ الْمَدِينَةِ وَ مَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْأَعْرابِ أَنْ يَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللَّهِ وَ لا يَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ لا يُصِيبُهُمْ ظَمَأٌ وَ لا نَصَبٌ وَ لا مَخْمَصَةٌ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ لا يَطَؤُنَ مَوْطِئاً يَغِيظُ الْكُفَّارَ وَ لا يَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلًا إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ … وَ لا يُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغِيرَةً وَ لا كَبِيرَةً وَ لا يَقْطَعُونَ وادِياً إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ. (توبه/ ۱۲۱ و ۱۲۲)
آيه دلالت دارد بر استحباب چيزى كه مستحب بر آن متوقّف است، بلكه دلالت دارد بر وجوب چيزى كه واجب بر آن توقّف دارد (مقدس اردبیلی، زبدة البیان فی احکام القرآن، ص ۳۰)
و از آنجا كه اين آيه و آيه قبل در مورد جهاد است و جهاد امرى واجب است، انفاق در راه جهاد هم امرى واجب خواهد بود.
