پژوهشگاه با نگارش دانشنامه امام علی(ع) در سال ۱۳۷۹ شمسی وارد عرصه دانشنامه‌نگاری شد. پس از این تجربه موفق، با توجه به بایستگی تولید دیگرآثار علمی و دینیِ مرجع، با تأسیس دفتر دانشنامه‌ها طرح کلان دانشنامه‌نگاری دینی، تهیه شده و در دستور کار پژوهشگاه قرار گرفت که در این مرحله برای تهیه سه دانشنامه قرآن‌شناسی، نبوی و فاطمی، هدفگذاری کرد.در سال ۱۳۸۷ با تأسیس پژوهشکده دانشنامه نگاری در ساختاری جدید ، همزمان تهیه دو دانشنامه فاطمی و قرآن شناسی را در دستور کار قرار داد . با لطف و امداد باریتعالی و عنایات حضرات معصومین (علیهم السلام) اثر گران سنگ دانشنامه فاطمی (س) در سال ۱۳۹۳ شمسی انتشار یافت.
ضرورت تدوین دانشنامه فاطمی (س)
یکی از موثرتریت شیوه های تربیت، ارائه الگوهای شایسته و تاکید بر پیروی از ایشان است . اسوه بودن فاطمه(س) چنان است که حضرت مهدی موعود(عج) ـ که با ظهورش الگوی کامل کمال و تعالی در همه امور و شئون حیات آدمی را به منصه ظهور خواهد نشاند ـ می‌فرماید: «وَ فِی ابْنَهِ رَسُولِ اللَّهِ(ص) لِی أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ» (همانا دختر رسول خدا(ص)برای من الگویی شایسته است) (طبرسی، الاحتجاج، ۲/ ۲۷۹).
درباره زندگی، فضایل و مصائب حضرت زهرا(س) کتابهای فراوانی نوشته شده، اما تاکنون اثر جامعی که همه ابعاد شخصیتی آن حضرت را دربرگیرد، تألیف نشده است.
با توجه به لزوم اسوه‌پذیری از آن حضرت و تبیین جامع و علمی تاریخ زندگانی، شخصیت و منزلت الهی حضرت فاطمه(س)، و به‌منظور رفع ابهامات و پاسخ‌گویی به شبهات کلامی و تاریخی و نیز روشنگری و تحلیل درباره تحریفات و انحرافات و نبود کتاب مرجعی که در بحران فکری و فرهنگی عصر حاضر، به‌ویژه در حوزه مطالعات زنان، به تبیین مبانی حقوق و حرمت زن در اسلام با ارائه الگوی عینی زن مسلمان بپردازد، تدوین دانشنامه فاطمی در دستور کار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی قرار گرفت.
ساختار علمی دانشنامه
براساس اهداف فوق مباحث این دانشنامه در ساختار علمی موضوعی ، در ۱۱۸ مدخل و در دو بخش کلان ترتیب یافت :
- بخش اصلی
بخش اصلی دانشنامه که در قالب ۶۸ مدخل اصلی به زندگی، منزلت، سیره ، آثار و معارف حضرت فاطمه(س) در قالب سه جلد می پردازد:
جلد اول: حوادث زندگی حضرت از ولادت تا شهادت و همه اشخاص مرتبط با ایشان.
جلد دوم: اسماء و اوصاف، فضایل و ویژگی های شخصیت حضرت از عصمت و علم و شفاعت و بررسی ابعاد مختلف سیره ایشان ، جایگاه حضرت نزد دیگران ؛ کتاب شناسی حضرت؛
جلد سوم: معارف فاطمی (س)، معرفی آثار برجای مانده از آن حضرت از احادیث و خطبه ها و اشعار به عنوان منابع معارف فاطمی (س)؛ طرح و تحلیل اندیشه و تعالیم فکری ایشان در مباحث حکمی و معارف دینی ؛
- بخش ملحقات
بخش ملحقات دانشنامه در دو محور مباحث فقهی و حقوقی، و مباحث اجتماعی راجع به زن و خانواده سامان یافته و در قالب سه جلد و ۴۹ مقاله تألیف شده است.
برآیند
محصول تلاش جمعی همکاران دانشنامه، اثری است که سعی شده است این ویژگی‌ها را داشته باشد:
- مرجعیت علمی: در مجموعه‌ی حاضر، ضمن اعتراف به اینکه آنچه انجام پذیرفته، با شأن حضرت فاطمه(س) فاصله‌ی بسیار دارد، در حد امکان سعی شده است حاصل پژوهش، حاوی مهم‌ترین و تحلیلی‌ترین اطلاعات باشد و کم‌وبیش خواننده را از مراجعه به منابع دیگر ـ جز برای آگاهی از جزئیات و تفصیل بیشتر ـ بی‌نیاز سازد و نیز مرجعی برای اهل تحقیق باشد.
- ارائه‌ی الگوی زن مسلمان: هدف اساسی تولید این دانشنامه، آشنایی با حضرت فاطمه(س) برای الگوگیری از رفتار و منش ایشان است؛ ازاین‌رو، افزون بر گزارش جامع از زندگی و منزلت ایشان، سیره‌ی ایشان در امور اخلاقی، عبادی، معنوی، همسرداری، خانه‌داری، تربیت فرزند و امور فرهنگی ـ اجتماعی و سیاسی، بررسی و هرکدام در مقاله‌ای مستقل تألیف شده است. از این رو در تألیف این مقالات، کوشیده شده است تا با رویکرد توصیفی و تحلیلی و به دور از احساسات و غلو یا انکار، شخصیت ، منزلت ملکوتی و مقام والای معنوی آن حضرت معرفی شده و تصویری روشن برای همگان ارائه گردد تا امکان الگوگیری از آن حضرت فراهم آید.
- دفاع عالمانه و صریح از حقایق تاریخی: در این دانشنامه، با زبان و روش علمی و استناد به منابع معتبر شیعه و اهل‌سنّت، به دفاع از حقایق و رخدادهای تاریخی، همان‌گونه که بوده، پرداخته شده و از اظهارنظرهای غیرمستند و دخالت دادن احساسات، پرهیز گردیده است.
- فراهم ساختن امکان سنجش و قضاوت علمی: سعی شده است مقالات به‌گونه‌ای تألیف شوند که امکان سنجش علمی درباره‌ی چگونگی حوادث و نقل گزارشهای تاریخی و روایی به وجود آید.
- ارائه‌ی منظومه‌ی معرفتی: در مقالات اندیشه‌ای و حِکَمی، سعی شده است یک دستگاه منسجم فکری و منظومه‌ای معرفتی، با محوریت رابطه‌ی انسان کامل با آفریدگار ارائه گردد.
فهرست مداخل
جلد اول، حیات، منزلت و شخصیت فاطمی (س):
زندگینامه فاطمه(س)
حضرت محمد(ص)
حضرت خدیجه(س)
ولادت فاطمه(س)
برادران و خواهران فاطمه
فاطمه، همراه پیامبر
ازدواج فاطمه
فرزندان فاطمه
حسن‌بن‌علی
حسین‌بن‌علی
زینب‌بنت‌علی
ام‌کلثوم
محسن‌بن‌علی
زنان همراه فاطمه
فدک
وصایای فاطمه
شهادت فاطمه
خاک‌سپاری فاطمه
جلد دوم، حیات، منزلت و شخصیت فاطمی (س):
بخش اول: مقام و فضایل فاطمه
اسماء و اوصاف فاطمه
سیدهًْ نساءالعالمین
محدَّثه بودن فاطمه
عصمت فاطمه
علم فاطمه
تسبیح فاطمه
شفاعت و فاطمه
فاطمه(س) در آخرت
مناقب و کرامات فاطمه(س)
بخش دوم: سیره فاطمی
سیره‌شناسی
سیره اخلاقی فاطمه
سیره عبادی و معنوی فاطمه(س)
سیره همسرداری فاطمه(س)
سیره تربیت فرزند فاطمه(س)
سیره خانه‌داری فاطمه(س)
سیره فرهنگی و اجتماعی فاطمه(س)
سیره سیاسی فاطمه(س)
بخش سوم: فاطمه(س) در دیدگاه‌ها
فاطمه(س) از نگاه قرآن
فاطمه(س) از نگاه پیامبر(ص)
فاطمه(س) از نگاه امام‌علی(ع)
فاطمه(س) از نگاه امامان
فاطمه(س) از نگاه همسران پیامبر(ص)
فاطمه(س) از نگاه صحابه و تابعان
فاطمه(س) در فقه اسلامی
فاطمه(س) در گزارشهای تاریخی اهل‌سنّت
فاطمه(س) در شعر فارسی
فاطمه(س) در شعر عربی
کتاب‌شناسی فاطمه(س)
جلد سوم، حکمت و معارف فاطمی (س):
بخش اول: منابع معارف
احادیث فاطمه
خطبه‌های فاطمه
مصحف فاطمه
دعاهای فاطمه
اشعار فاطمه
بخش دوم: معارف نظری
خداشناسی
عدل الهی
ایمان
انسان‌شناسی
نبوت پیامبر
قرآن‌شناسی
امامت
شیعه
مهدویت
مرگ و برزخ
معاد
دنیا و آخرت
بخش سوم: معارف عملی
اخلاق و فضایل
تربیت
سیاست و عدالت
فلسفه احکام
جلد چهارم، زن و خانواده ـ مباحث حقوقی:
جایگاه ارزشی زن
تفاوتهای طبیعی زن و مرد
نسبت میان زن و مرد
فلسفه تفاوت در حقوق زن و مرد
جنسیت و زبان قرآن
کلیات نظام حقوق زن در اسلام
حقوق زنان، واقعیتها و چالشها
روش‌شناسی حقوق زن
بلوغ و رشد دختران
پوشش زن
عبادت زن
روابط زن و مرد
مالکیت زن
ارث زن
جلد پنجم، زن و خانواده ـ مباحث حقوقی:
بخش اول: مسائل زن
ولایت زن
مرجعیت زن
قضاوت زن
شهادت زن
قصاص و دیه زن
بخش دوم: خانواده
ولایت بر ازدواج
شروط ضمن عقد نکاح
ازدواج موقت
تعدد زوجات
سرپرستی خانواده
معاشرت به معروف
مهریه
نفقه زن
طلاق
عده
حضانت
جلد ششم، زن و خانواده – مباحث اجتماعی:
بخش اول: مسائل زن
اسلام و تحول در شخصیت زن
زن اسوه
فمینیسم
جنسیت و اخلاق
تربیت جنسی
اخلاق جنسی
تربیت دینی دختران
روابط اجتماعی زن و مرد
پوشش زن
اشتغال زن
آسیبشناسی مطالعات زنان
بخش دوم: مسائل خانواده
خانواده
ازدواج
تعدد زوجات
ازدواج موقت
همسری
مادری
مدیریت خانواده
طلاق
افتخارات و جوایز:
سال ۱۳۹۴
اثر «دانشنامه فاطمی(س) / آیت‌الله علی‌اکبر رشاد» رتبه برگزیده هفدهمین همایش کتاب سال حوزه.
برای ارتباط و کسب اطلاعات بیشتر از آثار و محصولات پژوهشکده دانشنامه نگاری دینی می توانید به پایگاه رسمی این پژوهشکده مراجعه فرمائید.
