اربعین؛ سرمایه اجتماعی تشیع
نوشتاری از دکتر محسن ردادی عضو هیأت علمی گروه مطالعات انقلاب اسلامی پژوهشگاه
در دوره‌ای زندگی می‌کنیم که اراده و خواست مردم از طریق تشکیل گروه‌ها، کمپین‌ها و کارزارها است که به گوش سیاستگذاران و جهانیان می‌رسد. هرچه این جمع‌آمدن پرشورتر باشد و هرچه اعضای گروه، یک‌صداتر باشند، تأثیر پیام، گسترده‌تر خواهد بود. راهپیمایی اربعین بیشترین تعداد انسان‌ها را در فضای واقعی و نه مجازی، گردهم می‌آورد. در طول برگزاری این مراسم، همدلی و همصدایی افراد کاملاً مشهود است. اربعین را نباید فقط به چشم یک مناسک مذهبی دید؛ بلکه یک منبع مهم سرمایه اجتماعی است و نباید از این بُعد غافل شد.
در برخی نظریه‌های سرمایه اجتماعی گفته می‌شود که سه رکن مهم «اعتماد»، «ارتباط» و «هنجارهای مشترک» برای شکل‌گیری و حفظ سرمایه اجتماعی اهمیت دارد. اگر بستری فراهم شود که عده‌ای از افراد با یکدیگر ارتباط اعتمادآمیز برقرار کنند و هنجارهایی وجود داشته باشد که به‌صورت پایدار این اعتماد و ارتباط را حفظ کند، در این صورت سرمایه اجتماعی به‌وجود می‌آید.
به نظر محققان علوم‌اجتماعی این سرمایه اجتماعی، ظرفیت فراوانی دارد که می‌تواند برای غلبه بر مسأله‌ها و مشکل‌ها بکار گرفته شود. ارتباطی که میان مشارکت‌کنندگان در مراسم اربعین برقرار می‌شود اعتماد و سرمایه اجتماعی عظیمی به وجود می‌آورد و می‌تواند در بزنگاه‌ها مورد استفاده قرار گیرد. نمی‌دانیم چطور و چه زمانی، اما سرمایه اجتماعی حاصل از راهپیمایی اربعین با قدرت پایداری که ایجاد می‌کند، توان متحول کردن تمام روندهای منطقه غرب آسیا را دارد. هیچ ابرقدرتی نمی‌تواند با میلیون‌ها انسانی که با یکدیگر همدل و مرتبط هستند، دربیفتد. سلاح‌های پیشرفته و ثروت فراوان نمی‌تواند با سرمایه اجتماعی رقابت کند. رژیم شاه با وجود داشتن پیشرفته‌ترین سلاح‌ها و میلیاردها دلار ثروت نتوانست در برابر مردمی که همصدا و همدل و برخوردار از سرمایه اجتماعی علیه شاه قیام کرده بودند، مقاومت کند. کشورهای مرتجع و ثروتمند منطقه از شاه ضعیف‌تر هستند و حتماً نمی‌توانند با قدرت و اراده مردمی که همدل و همصدا هستند مقابله کنند.
ظرفیت سرمایه اجتماعی اصحاب اربعین، هرچند هنوز در جهت تغییر و تحول سیاسی بکار گرفته نشده، اما بالقوه برای کشورهای ارتجاعی منطقه تهدیدکننده است. به همین دلیل است که این کشورها با ابزارهای مختلف درصدد متوقف کردن جریان اربعین هستند. در طول سال، برنامه‌ها و توطئه‌های مختلفی اجرا می‌شود که هدف از آنها دور شدن دل‌ها و قلب‌های مردم شیعه منطقه است و در نهایت توقف راهپیمایی اربعین؛ بویژه مردم ایران و عراق که بیشترین زوار اربعین را تشکیل می‌دهند، هدف تبلیغات تفرقه‌افکنانه دشمنان قرار دارند.
برای اینکه بتوان برخلاف خواست دشمنان، راهپیمایی اربعین را به‌عنوان یک منبع مهم سرمایه اجتماعی حفظ کرد لازم است تا حد ممکن ارتباط میان شهروندان برقرار شود. هرچه همدلی و همصدایی بیشتری در طول مراسم اربعین شکل گیرد، سرمایه اجتماعی تقویت می‌شود. مشارکت‌کنندگان در مراسم باید بر اشتراکات ملت‌ها تأکید کنند و از مشاجره بر اختلاف‌ها دوری کنند. مناسب است که پس از مراسم اربعین هم ارتباط‌هایی که میان افراد برقرار شده به بهانه‌های مختلف ادامه یابد. توطئه‌های دشمنان در طول سال ادامه دارد و تلاش این است که میوه این برنامه‌ها در زمان برگزاری مراسم اربعین چیده شود. بنابراین تلاش برای همدلی میان مردم و دلباختگان اباعبدالله الحسین(ع) نباید محدود به محرم و صفر شود. در طول سال باید تلاش کرد که هرچه بیشتر دل‌ها به هم نزدیک شود و عزاداران امام حسین(ع) به‌عنوان دلسوزترین و ایثارگرترین افراد جامعه برای مردم شناخته شوند تا سرمایه اجتماعی مبتنی بر اربعین پایدار بماند.
