به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به همت گروه کلام اسلامی و الهیات جدید پژوهشگاه، با حجت‌الاسلام و المسلمین محمدباقر پورامینی، مدیر این گروه، به گفت‌وگو نشسته‌ایم تا درباره شش اثر ارزشمندی که اخیراً در این گروه تهیه و نگارش شده و در آستانه انتشار هستند، اطلاعات بیشتری کسب کنیم. این کتابها عبارت‌اند از:
- «توحید اجتماعی» اثر محمد عرب‌صالحی و فریده پیشوایی
- «اندیشه‌های کلامی حضرت آیت‌الله خامنهای» اثر محمدصفر جبرئیلی
- «ذات‌مندی انسان» اثر محمدتقی سهرابی‌فر
- «برهان نظم و نئوداروینیسم» اثر حامد ساجدی
- «خدا و کیهانشناسی نوین» اثر حامد ساجدی
- «دین‌شناسی علمی و کارکرد دین» اثر قاسم اخوان‌نبوی
این کتابها که به زودی توسط سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر خواهند شد، حاصل تلاش‌های علمی و پژوهشی اعضای گروه کلام اسلامی و الهیات جدید است و هر یک به جنبه‌های مختلفی از مباحث کلامی، فلسفی و الهیاتی می‌پردازند.
- لطفاً توضیح دهید که گروه کلام اسلامی و الهیات جدید پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی چه اهدافی را دنبال میکند و چه جایگاهی در حوزه پژوهش‌های دینی و کلامی دارد؟
گروه کلام اسلامی و الهیات جدید، با تأکید بر مأموریت‌ها و رویکردهای نوین خود، گام‌های بلند و تأثیرگذاری در مسیر تقویت و گسترش مباحث کلامی و الهیاتی برداشته است. این گروه با هدف تبیین عقلانی و وحیانی باورهای اسلام ناب، که در مکتب اهل بیت (علیهم‌السلام) متبلور است، در آثار و فعالیت‌های علمی خود به دفاع از این آموزه‌ها با توجه به نیازها و زبان روز جامعه پرداخته است. همچنین، بازخوانی و بازپژوهی کلام اسلامی و نقد آراء برجسته از دیگر اولویت‌های اصلی این مجموعه به شمار می‌رود. در مسیر نوآوری و نظریه‌پردازی در عرصه‌های معرفتی و موضوعی، این گروه در پی ایجاد تحولی بنیادین و بالندگی در کلام اسلامی با رویکردی تمدنی و با تکیه بر منشور گام دوم انقلاب اسلامی است. افزون بر این آینده‌پژوهی، نیازسنجی و رصد مستمر موضوعات و مسائل الهیاتی و کلامی، و تنظیم نظام‌مسائل به‌صورت مستمر، از دیگر اقدامات این گروه است که با هدف پیش‌بینی و مواجهه هوشمندانه با چالش‌های پیش‌رو در این عرصه‌ها انجام می‌شود. بدیهی است این گروه به پشتوانه بیش از دو دهه فعالیت با تکیه بر اشراف علمی آیت الله رشاد و جدیت شورای علمی و همچنین تلاش مستمر اعضای علمی خود و همچنین محققان مرتبط با گروه ، نقش محوری را در حوزه های پژوهش های کلامی داشته است و به عنوان مرجعی مطمئن در تبیین و مرکزی فعال در مواجهه مطرح بوده است.
- این گروه چه رویکردی در مواجهه با مسائل جدید کلامی و الهیاتی دارد؟ آیا می‌توانید درباره اولویت‌های پژوهشی گروه توضیح دهید؟
تأسیس و گسترش حوزه‌هایی همچون الهیات کاربردی، الهیات مضاف و کلام اجتماعی در دستور کار این گروه قرار دارد.
دو اثر توحید اجتماعی و اندیشه های کلامی آیت الله خامنه ای را می توان ذیل کلام اجتماعی قرار داد. گروه کلام برای نخستین بار در سال ۱۴۰۱ در حمایت از جبهه مقاومت ، با بکاربردن ابتکاری اصطلاح “الهیات مقاومت” به تبیین مبانی و مسائل آن پرداخت و بخصوص بیشترین حجم فعالیت گروه در سال ۱۴۰۳ بر محور الهیات مقاومت استوار بود ؛ برگزاری سلسله نشست های علمی ، تدوین چند مقاله و تدارک برای تدوین یک اثر پژوهشی مبسوط برای تبیین مبانی و مسائل آن نیز در همین گروه سامان دهی شد.
گروه در فضای دو رویداد مهم عاشورا و اربعین ، در یک اقدام تاسیسی، نشست علمی “الهیات تعزیت” را برپا کرد و با بهره گیری اساتید به بررسی ماهیت ، حکمت، مشروعیت و مضامین آن پرداخت . الهیات تعزیت کاوشی خداشناسانه در مسئله عزاداری و سوگواری است لذا تمرکز بر ویژگیهای سوگوارانه خداوند است از این رو پرسش‌های متعددی در این حیطه قابل طرح است. واقفید الهیات تعزیت در بین مسلمانان، عامل مقاومت و انسجام اجتماعی خواهد بود .
همچین گروه کلام اسلامی و الهیات جدید با پرداختن به مطالعات انتقادی در حوزه الهیات جدید و مواجهه با الحاد معاصر، به نقد جریان‌ها و مکاتب معارض و پاسخگویی به شبهات کلامی می‌پردازد که در ادامه بدان اشاره خواهم کرد.
۳. در کتاب «توحید اجتماعی» اثر محمد عرب‌صالحی و فریده پیشوایی و چه نوآوری‌هایی در این اثر دیده می‌شود؟
محور اصلی این پژوهش این است که با استناد به قرآن و دیدگاههای آیت الله خامنهای اثبات کند توحيد در ذات خود سويههاي اجتماعي فراواني دارد و افزون بر جنبه اعتقادي، به مثابه يک طرح، الگو و بينش کلي رهاييبخش، عملزا، تحولآفرين در تمام ابعاد زندگي انسان و جوامع بشري فهم ميشود،
- کتاب «اندیشه‌های کلامی حضرت آیت‌الله خامنهای» اثر محمدصفر جبرئیلی چگونه به بررسی اندیشه‌های کلامی ایشان پرداخته است؟ چه ویژگی‌هایی این کتاب را از سایر آثار مشابه متمایز میکند؟
آیت الله سید علی خامنه ای و استاد شهید مطهری در نگاهی همسو مباحث را با محوریت انسان و بحث ایمان آغاز کرده‌اند. این تحقیق با تحلیل جامعیت اسلام و روزآمد بودن معارف و آموزه‌های آن حول محور قرآن کریم، بدون اجتناب و احتراز و تخویف از دانش‌‌های چون کلام و فلسفه، به نقد و رد جریان اخباری‌گری و دیدگاههای ناصوابی چون حداقل‌انگاری دین، نگاه تاریخمندی به دین و آموزهای دینی می‌پردازد. وبا بهره‌گیری بیشتر از قرآن کریم و توجه به نیازها واقتضائات زمان در مباحث اعتقادی به جای خداشناسی و توحید و صفات با «ایمان» آغاز می کند . محقق محترم بر محور نظام فکری حضرت آقا، اذعان دارد ایمان یکی از ویژگیهای برجسته پیامبران خدا و پیروان آنهاست که در مقام نظر مقدمه فهم دین و شناخت اصول اعتقادی است و درمقام عمل برای مؤمنان مسئولیت آور است درنتیجه پیمودن راه کمال که در گرو علم و عمل است برای انسان مؤمن سهل‌تر و آسان‌تر می شود
- کتاب «ذات‌مندی انسان» اثر محمدتقی سهرابی‌فر به یکی از مهمترین مباحث فلسفی و کلامی پرداخته است. آیا می‌توانید درباره اهمیت این موضوع و رویکرد کتاب توضیح دهید؟
انسان‌ها در همه زمان‌ها و در همه مکان‌ها، صفات و خصوصیاتی مشترک دارند که در آفرینش همه آنها قرار داده شده است که از این امور با عنوان ذاتیات و فطریات یاد می‌شود . برخی از مکاتب رقیب با توجه به رویکردهای مختلف منکر ذات ثابت انسانی هستند. این رأی یا برآمده از مبانی فلسفی مانند هیستوریسیزم و مارکسیسم و اگزیستانسیالیسم و … است و یا برآمده از این عقیده است که انسان را حاصل تطور حیوان قلمداد میکند. حتی برخی با استناد به منابع دینی، تفاوت بین انسان‌ها را به ذات و سرشت انسان شیوع می‌دهند. لیکن در این تحقیق ضمن پذیرفتن تفاوت میان انسان‌ها، آنها را دارای ذاتیات و فطریاتِ ثابت و مشترک فرازمانی و فرامکانی می‌داند؛ در نتیجه توصیهها و برنامههای فرازمانی و فرامکانی برای انسان را منطقی تلقی میکند. محقق محترم در ابتدا به اثبات و تبیینِ ذات‌مندی و فطرت‌مندی انسان پرداخته و سپس به شبهاتِ مربوط به آن که در راستایِ نفیِ دین و قانون واحد بر انسان است پاسخ می دهد.
- کتاب «برهان نظم و نئوداروینیسم» اثر آقای حامد ساجدی چه دستاوردهایی برای خوانندگان دارند؟
برهان نظم برای سازگاریهای پیچیده موجودات زنده یک تبیین غایی را پیشنهاد میدهد و در نقطه مقابل نئوداروینیسم تبیینی طبیعی برای این پدیده ارائه میکند. با توجه به همه فهم بودن و تأثیرگذاری عمومی برهان نظم در میان براهین اثبات وجود خدا دفاع از آن در مقابل اشکالات مطرح شده بسیار حائز اهمیت است. آنچه اهمیت این مسأله را دوچندان میکند کتابها و آثار پرفروش سردمداران الحاد مدرن مانند داوکنیز و دنت است. سؤال اساسی که محقق محترم در این اثر بدان پاسخ گفته این است که: آیا با وجود تبیین طبیعی، نیازی به تبیین غایی باقی می ماند؟ در مورد رابطه برهان نظم و نظریه تکامل سه دیدگاه تضاد (شامل تضاد قوی و ضعیف)، تمایز و رابطه زیربنا-روبنا وجود دارد. این تحقیق ضمن نقد دیدگاه تضاد (به ویژه دیدگاه داوکینز) و بررسی نقاط ضعف و قوت دیدگاه تباین، دیدگاه زیربنا-روبنا را تقویت میکند و تقریر بدیعی از برهان نظم ارائه میدهد. مهمترین دستاورد این تحقیق برای خوانندگان آن است که از منابع روز علمی در تبیین نظریه تکامل، نظریه طراحی هوشمند و مباحث مرتبط زمینشناسی و کیهانشناسی بهره جسته است و در عین حال در تحلیل داده ها به مباحث فلسفه اسلامی و دیدگاه متفکران غربی توجه نموده است.
- در کتاب «خدا و کیهانشناسی نوین» اثر دیگر آقای حامد ساجدی چه نوآوری‌هایی دیده می‌شود؟و چگونه به تقابل بین علم و دین می پردازد؟
در دوره معاصر فیزیک و فلسفه ارتباط تنگاتنگی پیدا کرده اند و برداشتهای متافیزیکی از فیزیک هم از سوی فیزیکدانان و هم فیلسوفان گسترش یافته اند. یکی از عرصه های برداشتهای متافیزیکی، کیهانشناسی است به گونه ای که نسبت کیهانشناسی معاصر با مباحث فلسفی و هستی‌شناختی، به یک بحث داغ و جذاب در محافل علمی مبدل شده است. حامیان الحاد مدرن تلاش دارند از یافته های کیهانشناسی، برداشتهای الحادی داشته باشند. این تحقیق در میان مسائل فلسفی و الهیاتی روی وجود و فاعلیت خداوند تمرکز دارد. محقق تلاش کرده است تا نشان دهد برداشتهای طبیعتگرایانه از کیهانشناسی مبتنی بر پیشفرضهای نادرست حامیان الحاد است نه برآمده از متن علم. کیهانشناسی معاصر نه تنها مؤید خداناباوری نیست، نشانه های قابل توجهی از وجود خالق را به نمایش میگذارد. براهین خداباورانه مبتنی بر آغازمندی کیهان، تنظیم ظریف کیهانی و اصل دلیل کافی دارای اتقان کافی هستند و اشکالات طبیعتگرایان بر آنها وارد نیست. همچنین استدلالهای حامیان الحاد مدرن بر خلاف ادعایشان مشحون از پیشفرضهای فلسفی اثبات نشده و نادرست است و قوانین فیزیک منافاتی با فاعلیت خداوند و معجزات الهی ندارند. همچنین می توان صورت تعمیم یافته ای از براهین الهیاتی ارائه داد که در مقابل مدلهای گوناگون کیهانشناسی دارای تابآوری باشد
۸. کتاب «دین‌شناسی علمی و کارکرد دین» اثر قاسم اخوان‌نبوی به بررسی دین از منظر علمی پرداخته است. آیا می‌توانید درباره اهمیت این رویکرد و نوآوری‌های این کتاب توضیح دهید؟
امروزه در دین شناسی علمی این پرسش مطرح است که چرا علی‌رغم مخالفت‌هایی که با دین می‌شود، باورهای دینی مورد توجه و گرایش حداقل برخی از انسان‌ها می‌باشد و هنوز هم در دوران جدید علی‌رغم پیشرفت‌های علمی که صورت گرفته است، دین‌داری جایگاه خود را دارد؟
دین‌شناسی علمی‌به عنوان مطالعاتی میان‌رشته‌ایی درباره دین است، که با تکیه بر مبانی علمی‌به مطالعه و بررسی دین می‌پردازد و به اصطلاح از منظری بیرونی و بی‌طرفانه مدعیات و آموزه‌های دینی را مورد بررسی قرار میدهد؛ مطالعات علمی دین با تکیه بر مباحث میان‌رشته‌ای، دین را از آن جهت که امری بشری است، و بخشی از فرهنگ و زندگی انسان است، از حیث تاریخی، اجتماعی، روانی و فرهنگی مطالعه و بررسی میکند؛ و معتقدند که دین منشأ الهی ندارد و ساخته بشر است.
در این تحقیق بر اساس مبانی و پیش‌فرض‌هایی که در فلسفه علم و فلسفه دین مطرح است، به تبیین کارکرد دین پرداخته شده است. در ضمن مباني ديدگاه‌هايي كه بر اساس آن قائل به افول دين هستند مورد نقد قرار گرفته ميشود و هم‌چنين ديدگاه‌هايي كه مبتني بر فائده‌گرائي و ابزارانگاري است و نگاه كاركردگرايانه دارند نقد شده است. ضمن اینکه رويكردي كه بر اساس آن مي‌توان كاركرد و نقش دين را تبيين كرد رويكرد فضيلت‌گرايي است كه در اين تحقيق سعي شده است بر اساس آن نقش و كاركرد دين تبيين شود و برای این منظور از دستاوردهایی که در علوم‌شناختی و روان‌شناسی اخلاق وجود دارد بهره برده شده است.
۹. گروه کلام اسلامی و الهیات جدید چه برنامه‌هایی برای آینده دارد؟ آیا پروژه‌های جدیدی در دست تهیه است؟
یکی از اقدامات مهم گروه مطالعات کلان و ترسیم راه فعالیت آتی گروه است ؛ با توجه به پیچیدگی‌ها و چالش‌های فکری و دینی و همچنین اقتضاءات خاص و نوپدید دنیای معاصر ، گروه کلام اسلامی و الهیات جدید ضمن تلاش برای روزآمد کردن نظام مسائل و تدوین نقشه راه ، آسیب شناسی فعالیت‌ها و لزوم حرکت پیش دستانه در این حوزه را یک ضرورت علمی و عملی می داند که این مهم می‌تواند به شناسایی نقاط ضعف، چالش‌ها و فرصت‌های علمی و سازمانی کمک کند و مسیر را برای ارائه رویکردهایی متوازن و کارآمد هموار سازد.
در پایان این مصاحبه، از حجت‌الاسلام و المسلمین محمدباقر پورامینی به خاطر زمانی که در اختیار ما قرار دادند و پاسخ‌های روشنگرانه‌ای که به سوالات ارائه کردند، تشکر می‌کنیم. کتاب‌های «توحید اجتماعی»، «اندیشه‌های کلامی حضرت آیت‌الله خامنهای»، «ذات‌مندی انسان»، «برهان نظم و نئوداروینیسم»، «خدا و کیهانشناسی نوین» و «دین‌شناسی علمی و کارکرد دین»، هر یک به جنبه‌های مختلفی از مباحث کلامی و الهیاتی پرداخته‌اند و می‌توانند گامی مهم در جهت تقویت مبانی نظری و پاسخ به چالش‌های فکری معاصر باشند. منتظر انتشار این آثار ارزشمند هستیم و امیدواریم بتوانند به نیازهای علمی و اعتقادی جامعه پاسخ دهند.
