گستردگی بعثت محمدی بر عوالم مجردات عقلی
نوشتاری از حجت‌الاسلام والمسلمین حسین عشاقی عضو سابق گروه فلسفه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛
«وَ كَذلِكَ أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما كُنْتَ تَدْري مَا الْكِتابُ وَ لاَ الْإيمانُ وَ لكِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدي بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا وَ إِنَّكَ لَتَهْدي إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ؛ صِراطِ اللَّهِ الَّذي لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ أَلا إِلَى اللَّهِ تَصيرُ الْأُمُورُ» (۵۳- ۵۲ شوری)
بسیاری تصور می‌کنند که بعثت حضرت محمد (ص) به رسالت، در روز ۲۷ رجب در چهل سالگی ایشان بوده است و این رسالت با وفات آن بزرگوار در سال ۱۰ هجری، پایان یافته است؛ این ادعا گرچه به حسب رخدادهای دنیوی بگونه‌ای پذیرفتنی است؛ اما دریافت وحی قرآنی در رسالت محمدی، فراتر از رخدادهای دنیوی بوده و هست؛ زیرا آیه فوق الذکر نشان میدهد که دریافت وحی قرآنی در رسالت محمدی، در مرتبه ظهور حقائق مجرد عقلی رخ داده، و بعثت محمدی، از آن مرحله شروع شده است و سپس پیامبر اکرم با چنین دریافت وحیانی، قافله هستی ما سوایی را به سوی حقائق قرانی هدایت نموده و رهبری کرده است؛ و این هدایت‌گری همچنان ادامه یافته تا نهایتا به مرحله رجوع ماسوا الی الله، و صیرورت الی الله استمرار خواهد یافت.
توضیح این که جمله «أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا» در آیه فوق دلالت دارد که قرآن ابتدا به صورت حقیقتی مجرد و روحانی به پیامبر اسلام القاء شده است؛ زیرا از سویی در این جمله، از حقیقتی که به پیامبر وحی شده است با تعبیر «رُوحاً مِنْ أَمْرِنا» یاد شده که دلالت دارد حقیقت وحیانی دریافت شده توسط پیامبر، از عالم امر و از مجردات روحانی بوده است؛ و از سویی در جمله بعدی یعنی «ما كُنْتَ تَدْري مَا الْكِتابُ» حقیقت وحیانی دریافت شده، با عنوان «کتاب»، معنون گشته است و تعبیر «کتاب» برای آن بکار برده شده است که قطعا مراد همان قرآن است؛ پس «قرآن»، در ابتداء القاءِ وحی به پیامبر، حقیقتی مجرد و روحانی و از عالم امر الهی بوده است؛ و لذا معنی جمله «أَوْحَيْنا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا» این است که ما قرآن را که یک موجود مجرد روحانی بود به تو القاء وحیانی کردیم؛ در حالی که تو هنوز از این کتاب و ایمان به او مطلع نبودی. روشن است پیامبری که دریافت کنندة چنین وحیی است (که از عالم امر و از سنخ حقائق مجرد است) باید خود دارای تجردی بالاتر از این حقائق وحیانی مجرد باشد؛ پس از این جمله فهمیده می‌شود شروع مرتبة عالی مبعث محمدی (ص) در روز ۲۷ رجب در چهل سالگی عمر دنیایی آن بزرگوار نبوده است؛ بلکه در مرحله‌ای از هستی بوده است که هم دریافت‌کننده و هم حقائق وحیانی دریافت شده، در مرتبه تجرد عقلی، و از مجردات روحانی و عقلانی بوده‌اند.
اینکه گفتیم قرآن در وهله اول در مرتبه تجرد عقلی دریافت شده و نگفتیم در مرتبه تجرد مثالی، بخاطر این است که موجود مجرد مثالی، موجودی مفصّل و جزئی است که افراد و مصادیقش از یکدیگر جدا جدا هستند؛ حال آن که آیه (۱ هود) که می‌گوید: «كِتابٌ أُحْكِمَتْ آياتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ» نشان میدهد قرآن قبل از مرحله تفصیل و جدائی حقائق درونیش مرتبه دیگری نیز داشته است که طبعا این مرتبة قبل از تفصیل، بر همان مرتبه تجرد عقلی انطباق دارد که یک وجود جمعی و متمرکز بوده است؛ و سپس به دلیل «ثُمَّ فُصِّلَتْ» به نشآت تفصیلی مثل عالم مجرد مثالی و بعدا به عالم طبیعت مادی نازل شده و مفصّل گشته است.
تعبیر «وَ كَذلِكَ» در ابتدا آیه نشان میدهد این وحی عقلی، وحی بلا واسطه بوده است؛ زیرا در آیه قبل، وحی به سه صورت انقسام یافته است «وَ ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْياً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولاً فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ ما يَشاءُ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكيمٌ» (۵۱ شوری) که در صورت دوم و سوم آن، نوعی واسطه بین خدا و پیامبرِ دریافت کنندة وحی برقرار است؛ اما در صورت اول، وحی بلا واسطه است و حقائق وحیانی مستقیما از خداوند به پیامبر القاء می‌شوند؛ و تعبیر «کذلک» در ابتدای آیه مورد بحث چون اشاره به دور است؛ و صورت اول وحی از اقسام سه گانه مذکور در آیه قبل، هم لفظا دور است و هم مقاما این نحوه وحی بالنسبه به عالم ما دور است اشاره به همان صورت اول است و وحی در آیه مورد بحث، بر وحی بلا واسطه انطباق می‌یابد؛ بنابراین پیامبر اکرم در هنگام بعثت در عوالم تجرد عقلی، حقائق وحیانی عقلانی را مستقیما از خدا دریافت نموده است.
و چون حقائق قرآنی برای هدایت و رحمت است «تِلْكَ آياتُ الْكِتابِ الْحَكيمِ- هُدىً وَ رَحْمَةً لِلْمُحْسِنينَ» (۲و ۳ لقمان)؛ پس القاء آن حقائق عقلانی هنگام بعثت عقلانی پیامبر برای هدایت همه حقائق روحانی عقلی بوده و هست؛ و همه عقول طولیه و عقول عرضیه که ارباب انواع حقائق موجوده در عوالم بعدی هستند از رسالت عقلانی پیامیر و هدایت پیامبرانه آن حضرت بهره‌مند بوده و هستند؛ و چون عوالم بعدی نیز امتداد تفصیلیِ وجود همان حقائق عقلی‌اند لذا همه ما سوا از بالا تا پایین از رسالت روحانیِ سرشار از هدایت و رحمت آن حضرت بهره برده و خواهند برند ازین‌رو در پایان آیه مورد بحث می‌گوید: «وَ إِنَّكَ لَتَهْدي إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ» و از اینجا است که فرمود «وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمينَ» (۱۰۷ انبیاء) یعنی رسالت محمدی رحمتی است که همه عوالم مجرد عقلی و مجرد مثالی و جهان مادی را شامل می‌شود.
در ادامة بحث در آیة بعد، اشاره شده است که با هدایت حقیقت محمدی همه ما سوی الله به مرحله نهایی رجوع الی الله و صیرورت الی الله که مقصد اعلای آفرینش است خواهند رسید «وَ إِنَّكَ لَتَهْدي إِلى صِراطٍ مُسْتَقيمٍ؛ صِراطِ اللَّهِ الَّذي لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ أَلا إِلَى اللَّهِ تَصيرُ الْأُمُور»؛ البته توضیح این بخش أخیر نیاز به مقدماتی دارد که در فرصت دیگری به آن می‌پردازیم.
