به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، نشست علمی ـ با موضوع «خیال به مثابه ساحت وجودی و فضای مجازی» روز چهارشنبه مورخ ۹ آبان ماه سال جاری توسط مرکز مطالعات فضای مجازی و اندیشکده حکمرانی پژوهشگاه (در راستای همایش ملی تنظیم‌گری فضای مجازی) با حضور جمعی از اساتید و پژوهشگران بصورت حضوری و مجازی برگزار شد.
در شانزدهمین پیش نشست همایش ملی تنظیم‌گری فضای مجازی دکتر عبدالله صلواتی (عضو هیئت علمی دانشگاه شهید رجایی) به عنوان ارائه دهنده و آقای دکتر ابراهیم معظمی گودرزی (پژوهشگر فرهنگی) به عنوان ناقد حضور داشتند. دبیری علمی این نشست نیز بر عهده دکتر محمد محمدی‌نیا (عضو هئیت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی) بود.
عبدالله صلواتی با اشاره به اهمیت تفکیک بین مرز خیال و واقعیت و اشتباهاتی که در ساحات مختلف در این گستره شاهد هستیم، اظهار کرد: ما در این عرصه اشتباه راهبردی داریم و این رویکرد را به وضوح در بحران‌های مختلفی که در کشور خودمان و کشورهای دیگر اتفاق می‌افتد نظاره‌گر هستیم و اساسا برخی از بحران‌های اجتماعی و رخدادهایی که در دوره‌های اخیر اتفاق افتاده موید این مساله است؛ برای مثال قبل از اینکه یک اتفاق سیاسی در کشوری رخ دهد آن را در فضای مجازی هایلایت می‌کنند و به عنوان نمونه، کاربر در فضای مجازی به سرعت به این نتیجه می‌رسد که کشور در حال سقوط است چراکه اطلاعات و تصاویری که در فضای مجازی ارایه شده با خیال این کاربر بازی کرده و مرز بین خیال و واقعیت را مخدوش کرده و به تعبیر پدیدارشناسی این کاربر را دچار فروپاشی «نوئما» کرده است.
عضو هیات علمی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی ادامه داد: در حوادث ۱۴۰۱ و فضای قبل و بعد شاهد بودیم که در فضای مجازی حرف از فروپاشی بود اما وقتی که در جهان پیشامجازی نفس می‌کشیدیم و شواهد و قرائن را رصد می‌کردیم، می‌دیدیم که اساسا خبری از فروپاشی نیست و این حاصل سردرگمیِ شناختی و تضعیفِ مدام و مستمر مرز بین خیال و واقعیت است؛ همچنین در پی این قضیه یعنی تضعیف مرز بین خیال و واقعیت و شکل‌گیری اضطراب، یک سری نمادهایی در عرصه‌های اجتماعی-فرهنگی خلق می‌شود از جمله کمپین‌های تبلیغاتی که باعث می‌شود باورهای جدید شکل بگیرد و در پی این باورها سبک زندگی خاص اتفاق بیفتد.
صلواتی افزود: اگر بخواهیم عمیق‌تر به این ماجرا نگاه کنیم و طرح‌واره‌هایی سازگار و ناسازگار در ما شکل بگیرد و از سوی دیگر انگاره‌ها و استعاره‌های مفهومی و به تعبیر پدیدارشناسانه نوئماهای متفاوتی در کاربر شکل بگیرد تمام شبکه معرفتی و زندگی کاربر بر اساس احکام آن نوئما شکل گرفته و دیگر کاربر از منطقه واقعیت نقل مکان کرده و به منطقه نوئمای زندگی خودش رفته و همه چیز را بر اساس آن نوئماهای ذهنی ارزیابی می‌کند و مداوم دچار اشتباه محاسباتی در خصوص واقعیت می‌شود.
این پژوهشگر تصریح کرد: همچنین بحث منطق بازار و مسائلی از این دست از جمله ترکیب رنگ‌ها و سناریوهای رویایی و رمانتیک که کاربران را در شرایط مطلوبی از خودشان قرار می‌دهند نیز مطرح است، یعنی کاربر خود را در آن فضا تخیل می‌کند و بعد سراغ خرید یا انجام آن کار می‌رود، همه این موارد به یک نوع منطقه خیال کاربر را نشانه می‌رود و با این منطقه کار دارد، لذا بسیاری از باورها و اداراکات و طرح‌واره‌ها و استعاره‌های مفهومی در منطقه خیال خیمه زدند و علی‌القاعده فضای مجازی با نشانه رفتن این منطقه بخش عظیمی از ساحت انسانی را نشانه رفته و با آن کار دارد و طبیعتا مدیریت خیال، مدیریت بخش عظیمی از فضای مجازی و حکمرانی در فضای مجازی است.
وی ادامه داد: غرض از اشاره به این مطلب از آن جهت بود تا از دریچه تفسیری که ملاصدرا از دریچه خیال دارد وارد مدیریت بحث فضای مجازی و حکمرانی این فضا شویم؛ بسیاری از افراد وقتی در مبحث خیال به ملاصدرا می‌رسند نهایتِ تفاوتی که بین مولفه خیال از نظر ملاصدرا و خیال نزد سایرین تا پیش از او و مثلا کسانی چون ابن‌سینا قائل می‌شوند در این حد است که ملاصدرا خیال را مجرد می داند اما ابن سینا به صورت سیستمی قوه خیال را مجرد نمی‌داند هرچند که بوعلی در مواضع بسیار اندکی به صورت ضمنی بحث تجرد خیال را مطرح کرده است و یا اینکه تفاوت دیگری را مطرح می‌کنند و آن طرح خیالِ متصل در آدمی است و آن را متفاوت می‌کند؛ یعنی ملاصدرا با این دیدگاه از خیالی که سهروردی تصویر می‌کند، متفاوت می‌شود.
عضو هیات علمی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی گفت: سهروردی، خیالِ منفصل را مطرح می‌کند که مابین عالم مُثُل و طبیعت قرار داشته و صُوَر خیالی در آنجا قرار دارند و آدمی با آن عالم ارتباط می گیرد اما ملاصدرا افزون بر این خیال منفصل، خیال متصل را هم مطرح می‌کند و نهایتاً تفاوت میان خیال در ملاصدرا و خیال در میان حکمای دیگر در همین حد است اما واقع امر آن است که خیال در ملاصدرا تفاوت بنیادینی با خیال در حکمای پیشین دارد.
صلواتی در راستای مباحث فوق تصریح کرد: به طور مثال خیال در ابن سینا قوه است و انبار صورت‌هایی است که از حس مشترک می‌آید، لذا قوه‌ای که کارش حس باشد، مُدرک نیست اما در مورد ملاصدرا و دیدگاه او نسبت به خیال علاوه بر اینکه می‌توانیم بحث حس را نسبت دهیم، از سوی دیگر این خیال در اندیشه او مُدرک هم هست و قدرت ادارک و انشاء دارد، این مساله را ملاصدرا در مواضع مختلف از جمله در کتاب «مفاتیح‌الغیب» نیز مطرح می‌کند و نکته بسیار مهمتر از این نکته که در ابتدا اشاره کردم، این است که در ملاصدرا خیال، ساحتی از وجود است که وضعیت میان‌بودگی دارد یعنی میان حس و عقل است نَه اینکه قوه‌ای در کنار دیگر قوه‌ها باشد بلکه ساحت و مرتبت وجودی در کنار عقل و حس است، چنانکه در جلد هشتم اسفار این مساله را مطرح می‌کند که آنچه نزد من عمده است و اهمیت دارد، آن است که خیال امر جوهریِ باطنی است که غیر عقل و حس ظاهر است و عالَمی دارد که غیر از عالَم عقل و طبیعت و حرکت است؛ با توجه به این نظر ملاصدرا اینجا دیگر قوه خیال مطرح نیست بلکه عالَم خیال مطرح است نه در حیث آفاقی که انفسی.
وی گفت: ملاصدرا همچنین در آثار دیگر خود از جمله در «اسرار الآیات» و شرح «الهیات شفا» تصریح می‌کند که خیال همان روح حیوانی است، همان نفس حیوانی است که یک جوهر مجرد است، البته می‌گوید جوهر عقلی نیست اما عین نفس حیوانی است؛ بنابراین خیال در نظرگاه نهایی ملاصدرا به نوعی همه کارکردها، ساحت‌ها و شئون نفس حیوانی را شامل می‌شود از جمله ادراک، تصرف و…؛ به اعتقاد او خیال همان نفس حیوانی است که ارتباط با صور متخلیه، قوه متصرف در معانی و صور هست و هم واهمه است یعنی مُدرک معانی جزئی.
این استاد فلسفه اسلامی افزود: در واقع اداراکات بشر و رفتار ما نیز به یک نحو خیالی است و استدلالات نیز به همین میزان خیالی و انتخاب‌های آنها هم از خیال است و سیاست گذاری و مدیریت هم زلف‌اش با زلف خیال باید گره بخورد کما اینکه ملاصدرا در آثار مختلف خود از جمله اسفار و مبدا و معاد و مفاتیح‌الغیب اشاره می‌کند مادامی که تدبیر بدن می‌کنیم آنچه که از ادراکات عائد ما می‌شود به نحوی تخیلی و توهمی هستند، یعنی از متخیلات و موهومات هستند و دقیقا به همین معنا معقولات بالقوه هستند و نَه بالفعل و ادراکات حقایق ما نیز به همین میزان است.
صلواتی تصریح کرد: ملاصدرا در مفاتیح‌الغیب اشاره می‌کند مادامی که از ابزار وهم و خیال بهره می‌بریم، اهل بصیرت نیستیم لذا ملاصدرا وضعیتی را از آدمی تصور می‌کند که در این وضعیت فقط عده محدودی از انسان‌ها استعداد آن را دارند که به بحث ناطقیت یعنی ادراک کلیات بدون اختلاط با خیال و مثال دسترسی پیدا کنند و علی‌القاعده آن سلطان ساحت وجودی اکثر انسان‌ها همان سلطان خیال است که وهم را نیز در بر می‌گیرد و تمام ادراکات و تحریکاتی که این انسان دارد و همچنین همه انتخابات و شئون زندگی و سبک زندگی او متاثر از این صورت و وجهه خیالی است که ما باید در سیاست‌گذاری‌هایمان در فضای پیشامجازی و فضای مجازی به آن توجه کنیم که توجه هم نشده است و بیشتر افرادی که در حوزه مدیریت و حکمرانی فضای مجازی زحمت می‌کشند کسانی هستند که یا از اهالی فلسفه نیستند و یا خیلی با نظریه و دیدگاه‌های اختصاصی ملاصدرا آشنایی ندارند یا اینکه این آشنایی و حضور هست اما خروجی و برون‌داد از این تفکر صدرایی را در مدیریت آنها مشاهده نمی‌کنید.
عضو هیات علمی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی در مورد رابطه فضای مجازی و فضای فیزیکی که در این نشست در قالب یک پرسش مطرح شد، اظهار کرد: از اساس این پرسش را موجه نمی‌دانم چراکه دوگانه فضای مجازی و فیزیکی را دوگانه موجهی نمی‌دانم؛ ما اکنون در فضای پیشامجازی متاثر از فضای مجازی هستیم، بسیاری از رفتارها و تصمیم‌گیری‌های ما متاثر از این فضای مجازی است و ما در واقع با روحیه و نگرش فضای مجازی داریم در فضای پیشامجازی زندگی می‌کنیم؛ البته این مساله را در یکی از سخنرانی‌هایم نیز گفته‌ام که در دوره جدید ذهن و زبان و وجود ما ذهن و زبان و وجودِ مجازی شده است و ما با این ادبیات در فضای مجازی زندگی می‌کنیم؛ در نتیجه پرسش مطرح شده را به این شکل می‌توان تقریر و صورت‌بندی کرد و آن مرز و دیوارِ بزرگ بین این دو نیست بلکه ما در هر دو حالت، یعنی حالت دیجیتال و مجازی‌گونه داریم زیست می‌کنیم و این دو نسبت به یکدیگر کنش‌های شدیدی دارند.
وی ادامه داد: البته روی کاغذ می‌شود مرزی بین فضای مجازی و اقعی ترسیم کرد اما وقتی با این تقریر پرسش مطرح شده را بازسازی کنیم، متوجه می‌شویم همان‌گونه که در فضای دیجیتال نفس می‌کشیم همان موارد را هم به فضای پیشامجازی می‌آوریم که البته این در بسیاری از مسایل مورد تسامح است و بیشتر حالت تفهمی دارد تا حالت واقعی.
در ادامه این نشست «ابراهیم معظمی گودرزی» مدیر امور فرهنگ عمومی و سبک زندگی شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به کتاب «صوفیسم و تائوئیسم» نوشته «توشیهیکو ایزوتسو» اظهار کرد: در فصل اول این کتاب این مساله مطرح می شود که ما آنچه که در اطرافمان وجود دارد را واقعیت می‌پنداریم اما از نظر «ابن عربی» این چیزی جز رویا نیست.
وی ادامه داد: دو پیامبر بودند که رویا دیدند، حضرت یوسف(ع) که خواب دید خورشید و ماه به او سجده می‌کنند، این جریان در قرآن در قالب این آیه آمده است: «یَا أَبَتِ إِنِّی رَأَیْتُ أَحَدَ عَشَرَ کَوْکَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَیْتُهُمْ لِی سَاجِدِینَ»، پیامبر دیگر حضرت ابراهیم (ع) بود که خواب دید باید اسماعیل را ذبح کند که در قرآن به آن اشاره شده است: «فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنِّی أَرَی فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرَی قَالَ یَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ»، ابن عربی در تفاسیر خود بر همین آیه و این ماجرا مانور داده است؛ به اعتقاد او رویا و خیال را باید در عالم واقع تفسیر کنیم چراکه از نظر ساحت وجود یک وجود ممتد داریم، ابن عربی می گوید عالم خیال مرتبه نازله‌ای از عالم ملکوت و عقل است.
مدیر امور فرهنگ عمومی و سبک زندگی شورای عالی انقلاب فرهنگی ادامه داد: آیات و روایت مختلفی در باب رویا و خیال وجود دارد، از تفاسیر متعددی نیز ارایه شده است، به نظر می رسد که برخی آیات قرآن نیاز به فهم جدیدی دارد و به قول ملاصدرا این آیات به عقول آخرالزمان می رسد.
وی افزود: مورد دوم بحث تاثیر فضای مجازی بر وجود و ماهیت انسان مخاطب است، سوال این است که ما چه‌طور می‌توانیم از تئوری و نظریه ملاصدرا استفاده کنیم؛ مثلا او که خیال منفصل را مطرح می کند، ما بیاییم و با حفظ موجودیت و ماهیت انسان، انسان به عنوان خویشتنی که در فضای مجازی مورد خطاب قرار می‌گیرد اما قدرت و فطرت خود را حفظ کرده است با نگاه به نظریه او بررسی کنیم و ببینیم که جدال بین عالم حس و خیال چه‌طور می‌تواند به ثبات فطرت و وجدان و ماهیت وجودی انسان به عنوان انسان نَه به عنوان مخاطب فضای مجازی، بروز و ظهور یابد.
معظمی گودرزی گفت: فضای مجازی، فضای ماندگاری در عالم خیال است، در این سیر انسان‌های ما انسان‌های دیجیتالی می‌شوند و ماهیت فطرت و نفسانیت خود را از دست می‌دهند که این باعث می‌شود ما نتوانیم ماهیت انسان را به عنوان انسان داشته باشیم.
دکتر محمد محمدی‌نیا در جمعبندی نشست بیان نمودند به چالشی درباره مدل شما اشاره می‌کنم یعنی درباره مدل شما که در آن مدل، کاربران را از ساحت خیال به ساحت عقل باید سوق دهیم. مبانی تنظیم‌گری و حکمرانی فضای مجازی مستلزم نظریه فناوری است. در نظریه فناوری، از جمله ماهیت فناوری را توضیح می‌دهیم. از بخشی از ارائه امروز، به نظر می‌رسد که حکمرانی فناوری را مبتنی بر نظریه ماهیت فناوری را تا حد زیادی اراده‌گرایانه می‌بینید.
اراده گرایانه یعنی ما می‌توانیم فناوری را به سمت پرورش عقل و انتقال کاربران از مرتبه خیال به مرتبه عقل، سیاست‌گذاری کنیم. طبق آن نظریه فناوری که به خود ماهیت فناوری سهم جدی می‌دهد و به اقتضائات ماهیت فناوری سهم جدی می‌دهد، برخی از خواسته‌ها و تنظیم‌های مد نظر ما با ماهیت آن فناوری و اقتضائاتش ناسازگار است از جمله در فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی نوین و در فناوری‌هایی که برایش آنها فضای مجازی می‌شود، چالش جدی در برابر سوق دادن کاربران از مرتبه خیال به مرتبه عقل داریم. ماهیت این فناوری‌ها و ماهیت سکوها در برابر خواست و تنظیم‌گری ما مقاومت خواهند کرد.
