به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، حجت الاسلام دکتر حمیدرضا شاکرین، مدیر گروه منطق فهم دین پژوهشگاه در نشست بررسی خدا و نظریه تکامل، با بیان این مقدمه که در اين بحث‌ها نه در مقام اثبات خدا هستيم، نه در مقام اثبات يا نفی نظريه تكامل، اگرچه در خلال بحث گاهی ممكن است به يك طرف نقدی وارد شود يا نتيجه ايجابی نسبت به يك طرف به دست بياید. اما اصالتاً در حال سنجش یک رابطه هستیم که منطقاً بين اين دو طرف چه نسبتی برقرار است، اظهار کرد: در يك نگاه اوليه كه براساس آن، ديدگاه‌هايی هم شكل گرفته است، سه نوع نسبت را می‌توان احتمال داد: یک نسبت سازگاری يا همزيستی مسالمت‌آميز که به خودی خود تمايل به هيچ‌كدام از طرف مثبت يا منفی به طور خاص ندارد بلکه می‌تواند يكي از طرفين باشد، ديگری هم باشد كما اينكه می‌تواند يكی از طرفين‌باشد، ديگری نباشد؛ به عبارت دیگر بین‌شان نه رابطه لزومی بر قرار است و نه رابطه عنادی.
وی با بیان اینکه نوع ديگری از رابطه یک رابطه لزومی است كه اين لزوم می‌تواند دو طرفه یا يك طرفه باشد، افزود: اگر دو طرفه باشد هيچ كدام بدون ديگری نمی‌تواند وجود داشته باشد، اما اگر يك سویه باشد يكی از طرفين می‌تواند وجود داشته باشد، ديگری وجود نداشته باشد؛ مثلاً خدا باشد ولی تكامل نباشد يا برعكس.
حجت الاسلام شاکرین ادامه داد: در رابطه يك سویه، وجود یکی از طرفین حتماً وابسته به وجود ديگری است مثلاً امكان ندارد كه وجود خدا وابسته به تكامل باشد اما تكامل می‌تواند وابسته به وجود خدا باشد يا به لحاظ معرفت شناختی اثباتش وابسته به وجود خدا باشد؛ يعنی اين وابستگی می‌تواند هستی‌شناختی یا معرفت‌شناختی باشد؛ اتفاقاً از ديد ما هر دو نوع وابستگی وجود دارد اما يك طرفه است يعني تكامل به خدا؛ پس تلازم دو سويه نيست اما لزوم يك سویه را می‌توان ادعا كرد.
استاد منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی عنوان کرد: رابطه عنادی هم مثل رابطه لزومی می‌تواند يكسویه یا دوسویه باشد؛ يعنی تعاند به گونه‌ای كه هر كدام باشد ديگری نبايد باشد، اما عناد يكسویه به اين معنا كه اگر باشد حتماً ديگری نمی‌تواند باشد اما ديگری اگر باشد لزوماً نافی وجود اين نيست.
جریان های برآمده در مواجهه با نظریه تکامل
وی با بیان اینکه در رابطه با نظريه تكامل و وجود خدا هم اين سه فرض مطرح است، خاطرنشان کرد: پس از شكل‌گيری نظريه تکامل، تاكنون پنج جريان در مواجه با آن شكل گرفته و خود خودنمايی كرده است.
حجت الاسلام شاکرین با اشاره به جریان آفرینش گرایی به معناي عام كه هر خداباوری آفرينش گرا هست، تبیین کرد: علت مخالفت این جریان با نظريه تكامل، ريشه كلامی و دينی دارد به طوری که این جریان نظريه تکامل را مغاير با كتاب مقدس می‌داند و با آن مخالفت می‌وزرد.
استاد منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: جريان آفرینش گرایی كه ابتدا در آمريكا شكل گرفت به دو شاخه منشعب شد؛ موج اوليه كه آفرينش گرايی زمين جوان (young earth) هست كه در طول حياتش تغيير پيدا كرد و موج دوم شكل گرفت.
حجت الاسلام شاکرین با اشاره به اینکه امروز موج دوم خيلي پر رنگ است به طوری که ۴۰ درصد آمريكايی‌ها آفرينش گرا هستند، ابراز کرد: برخلاف پيش‌بينی‌ها در خصوص از بین رفتن این جریان، گسترش یافت و حتی به انگلستان هم سرايت کرد.
وی با بیان اینکه جریان آفرینش گرایی چگونه نظریه تکامل را مورد انكار قرار می‌دهد، اظهار کرد: اختلاف نظر روی تحول انواع است و اینکه انسان، شجره واحده و نيای حيوانی داشته است! حداقل روی اين بخش خيلی تمركز دارند كه انسان دارای نيای حيوانی و ثمره تكامل زيستی باشد! جریان آفرینش گرایی برای انسان خلقت مستقل قائل هست.
مدیر گروه منطق فهم دین پژوهشگاه خاطرنشان کرد: دعوای اين جريان با نظريه تكامل، وجود خدا و عدم خدا نيست، دعوای خلقت الهی به خصوص نسبت به انسان است.
استاد منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی عنوان کرد: جریان ديگری كه در مواجهه با نظريه تكامل شكل گرفت جريان طراحی هوشمند (Intelligent design) است که در يكی دو دهه اخير رشد بسيار چشمگيری داشته به طوری که حتی افراد متصل به جریان های دیگر، به این جریان پیوستند، علي رغم مخالفت‌های زيادی كه نئوداروینیسم با این جریان دارد اما كم كم جای خود را باز کرد.
وی با بیان اینکه سيستم‌های پيچيده دارای دو نوع؛ سيستم‌های پيچيده فرو كاهش پذير و سيستم‌های پيچيده فرو كاهش‌ناپذير هستند، عنوان کرد: اجزای سيستم‌های فرو كاهش پذير هر كدام مستقل از ديگر اجزا، می‌توانند برآورنده هدفی باشند و وقتي با هم تركيب شوند هدف ديگر و جدیدی را تأمين كنند اما اجزای سيستم فرو كاهش‌ناپذير همه با هم يک هدف خاص را تأمين می‌کنند به‌طوریكه اگر با هم نباشند آن هدف تأمين نمی‌شود؛ اینگونه هم نیست که هر یک به تنهايی يا تركيبات خردتر اهداف ديگری را تأمين كنند كه سرجمع آنها، هدف نهايی شود مثل سيستم بينايی یا سيستم انعقاد خون در بدن انسان.
حجت الاسلام شاکرین با بیان اینکه نظريه تكامل به هيچ وجه نمی‌تواند آنها را تبيين کند، تأکید کرد: از ساده‌ترين تا پيچيده‌ترين سيستم ها مثل تله موش پنج جزئی تا ابر كامپيوترهای هوشمند و هواپيما و موشك ها جز از طريق فرآيند طراحی هوشمند قابل شكل‌گيری نيستند پس چطور می توان گفت اين ها تصادفی درست شده است بنابراین راهی جز اینکه بپذیریم يك عامل هوشمندی آنها را طراحی كرده، نيست.
مدیر گروه منطق فهم دین پژوهشگاه با اشاره به این نکته که علم امروز ما را به جایی می رساند كه هر چه پیش می‌رویم هوشمندی و هدفمندی را بیشتر مشاهده می‌كنيم، ابراز کرد: جالب اینکه اخيراً حتی افرادی از خداناباوران هم به سمت طراحی هوشمند تمايل پيدا كرده و پذيرفته‌اند به طور مثال تامس نِیگل که يك فيلسوف ذهن بسيار قوی و نقطه مقابله دنيل دنت است.
حجت الاسلام شاکرین با بیان به اینکه نِیگل در کتابMind and Cosmos زیرنویسی با این مضمون دارد که چرا نظريه تكامل قريب به يقين نمی‌تواند انسان را تبيين كند؟، افزود: از آنجا که نظام هوشمندی، آگاهی و شعور انسان اساساً با اين نظريه قابل تبيين نيست و نِیگل به نظرية طراحي هوشمند روی می‌آورد منتها می‌گوید من خدا را قبول ندارم، سؤال می‌شود خدا چطور آفريده شده است؟ و جوابی ندارد. این مشكل بزرگی است كه كلاً فلسفه غرب در برابرش ناتوان است و قادر به توضیحش نیست از این رو تامس نِیگل شعور كيهانی را مطرح می‌كند و معتقد است این جهان از طريق يك شعور اداره می‌شود.
استاد منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی خاطرنشان کرد: جريانIntelligent design معتقد است که نظريه تكامل در سطح امور پيچيده تقليل ناپذير نارسا است بنابراين به سمت يك طراحی هوشمند هدايت می‌شويم که اغلب خداباور هستند و خداناباورانی که به این جریان پیوستند می گویند طراح هوشمند یک هوش کیهانی و غیر از خداست.
وی با بیان اینکه جريان ديگری كه در مواجهه با نظريه تكامل شكل گرفت «تكامل خداباورانه» است، اظهار کرد: طراحی هوشمند نظريه تكامل را در سطح فروتر از پيچيدگی‌های تقليل ناپذير با خدا سازگار می‌داند يعنی نه قائل به تلازم است نه تعاند اما نسبت به امور فراتر از آن يعنی امور پيچيده تقليل ناپذير باید یک عامل هوشمند بیاوریم كه مصداق اصلی آن خداوند است. اما جریان تكامل خداباورانه نظريه تكامل را قبول دارد و کاری به پيچيدگی‌های فروكاهش‌ناپذير و تقلیل ناپذير ندارد.
حجت الاسلام شاکرین افزود: جریان تكامل خداباورانه می گوید: ما كل نظریه تكامل را می‌پذيريم اما اين كار خداست و مشيت الهی خداست و بدون خدا نمی‌تواند باشد.
این استاد حوزه و دانشگاه افزود: علم چه زيست‌شناسی چه فيزيك فقط فرآيندها و چگونگی‌ها را توضيح می‌دهد و نشان می‌دهد چگونه چيزی پديد می‌آید، چگونه چيزی به چيز ديگری تبديل می‌شود، چگونه بين پديده‌های طبيعی روابطی برقرار است اما چرایی ها را توضيح نمی‌دهد.
وی با تأکید بر اینکه نه تنها نظریه تکامل، هيچ نظريه علمی دیگری در هیچ سطح و ساحتي نمی تواند چرایی غايی و نهايی را توضیح دهد، تصریح کرد: به طور کلی تبيين‌های علمی، تبيين هایی درون نظام جهان است يعني با مفروض گرفتن اصل اين نظام جهان و در نظر گرفتن رابطه علی و معلولی بين اجزا در صدد است طبق قوانين طبيعی، فرآيندهای رخدادها را برای ما توضيح دهد که این سطح نازلی از تبيين است و چرایی ها از افق مفهومی نظريه تكامل فراتر است بنابراين اين جريان به لحاظ هستی‌شناختی و ثبوتی وابسته به خداست.
استاد منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ادامه داد: به اعتقاد جریان تكامل خداباورانه، تبيين نظریه تکامل به لحاظ هستی‌شناختی وقتی كامل می‌شود كه با خدا در ارتباط باشد به لحاظ معرفت شناختی هم اعتبار نظريه تکامل وابسته به وجود خداست.
وی با اشاره به اینکه نظريه تكامل كاركردگرا است و همه چيز را بر اساس بقا توضيح می‌دهد، گفت: ذهن، مركز ادراكی و قوای شناختی انسان براساس ديدگاه بيشتر خداباوران برای شناخت درست جهان و درک واقعيات هستی است.
حجت الاسلام شاکرین خاطرنشان کرد: تكامل خداباورانه می‌گوید نظريه تكامل با خدا قابل پذیرش هست اما بي‌خدا امكان پذيرش ندارد و ارزش معرفتی آن زير سؤال می رود، بنابراين اگر بخواهيم برای این نظریه اعتبار معرفت‌شناختی قائل شويم بايد براي قوای شناختی انسان ارزش معرفتی قائل شویم که نظريه تكامل نمی‌تواند اين ارزش معرفتی را به ما بدهد بلکه صرف اين نظريه اگر بدون حضور خدا باشد، ارزشش شكسته شده است؛ تنها خدايی كه خواسته باشد ما مَثَل او باشيم و جهان را درست درك كنيم، در اين صورت اين نظريه مي‌تواند جايگاهی پيدا كند.
استاد منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تصریح کرد: آقای پلانتینگا در مناظره با دنيل دنت اين مسئله را مطرح می كند که اعتبار معرفت‌شناختی نظريه تكامل، به وجود خداست و الا اين نظريه نمی‌تواند معتبر باشد بنابراين اگر ستيزی هست بين اين نظریه و طبيعت‌گرايی است که قصد انکار خدا را دارد. اگر انکار کرد خود نظریه هم مشکوک خواهد شد.
وی در ادامه به جريان تكامل پساداروينيستی که چند دهه از فعالیت آن می گذرد، اشاره و بیان کرد: این جریان که دانشمندانش زيست شناسند، نظریه تکامل را علمي بررسی می کند و با مباحث دینی و وجود یا عدم وجود خدا کاری ندارد، از سرمداران آن می توان داگلاس اكس، دنس نوبل و مايكل دنتون را نام برد.
حجت الاسلام شاکرین افزود: آنها با اصل نظريه تكامل مخالفتی ندارند اما دو نكته اساسی دارند؛ خود نظريه نياز به تحولات خيلي اساسی و بنيادين دارد نه صرفا ظاهرا و جزئی. و از همه مهم‌تر نقطه درگيری این جریان با نئوداروينيستی ها است.
استاد منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی اظهار کرد: پیروان جريان تكامل پساداروينيستی معتقدند سبكي كه نظريه تكامل پس از تلفيق نوين و سنتز تكاملی مدرن بالاخص با وارد كردن عنصر ژن و دادن جايگاه برجسته به آن، گرفت، نظريه را مختل کرد و از اصول علمی فاصله گرفت از این رو حتماً بايد تحول پيدا كند.
وی در بخش دیگر سخنانش با اشاره به جريان نئوداروينيسم يا طبيعت‌گرايی تكاملی به عنوان نقطه اصلي مخالفت، اظهار کرد: نظريه تكامل وقتي شكل گرفت با مخالفت‌های زيادی مواجه شد جالب اینکه كمترين مخالفت‌ها از منظر دينی بود، هم از نظر علمی هم از نظر فلسفه علم مورد مخالفت زیست شناسان و فيزيك‌دانان بود. در پی این بگومگوها نظريه تکامل به تدریج داشت به فراموشی می‌رفت تا اينكه دانش ژنتيك جان پيدا كرد و تلفيقی بين نظريه تكامل و نظريه ژنتيك از سوی دانشمندان صورت گرفت؛ آنها فرماليزم رياضی جديدی ارائه دادند كه اين دو نظريه را با هم تلفيق و سازگار كرد.
استاد منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: در سايه اين تلفيق قدرت تبيينی نظريه تكامل بسيار بالا می‌رفت و بسياری از چالش‌های پيش رو را پاسخ میداد اين روش یعنی تلفيق نوين يا سنتز تكاملی مدرن دست‌مايه‌ای شد برای كسانی كه قصد داشتند از اين نظريه يك تبيين طبيعی نه صرف تبيين طبيعی، تبيينی طبيعت گرايانه از حيات ارائه كنند.
حجت الاسلام شاکرین در خصوص تفاوت تبيين طبيعی با تبيين طبيعت‌گرايانه گفت: کار علم تبيين طبيعی است و هر چيزي را در پرتو قوانين طبيعي در جهان فيزيكال توضيح می دهد، تبيين طبيعی تبيين فروپایه است و تبيين غايی و نهايی نيست. تبيين فراپایه نيست. تبيين فراپایه كار دين و فلسفه است؛ طبيعت گرايانه تبيين كردن تبيين كامل است؛ طبيعت‌گرايی و تبيين طبيعت‌گرايانه تبيينی است طبيعی اما كامل و نهايی كه سایر تبيين‌ها را كنار می‌گذارد و به چيز دیگری نياز نيست؛ نه خدايی لازم است نه چيز ديگر! این جريان نئوداروينيسم است كه نظريه داروين را به فلسفه زيست و حيات تبديل می‌كند نه صرف يك تبيين فرو پايه علمی.
چالش نئوداوریسنیم با خداباوری
وی با بیان اینکه جريان نئوداروينيسم در دو سطح با خداباوری چالش دارد، عنوان کرد: در سطح یک می‌گوید؛ با توضيح نظريه تکامل دیگر نيازی به خدا نيست اين نظريه از طريق يك فرآيند تصادفي كر و كور، ناهشیار، جهش‌های تصادفی و انتخاب طبيعی، كل تحول حيات را برای ما توضيح می‌دهد پس نيازی به خدا نداريم ولی تعارض با خداباوری را ادعا نمی کند يعنی خدا در جای خودش می‌تواند و طبیعت هم راه خودش را برود.
حجت الاسلام شاکرین با اشاره اینکه در چالش سطح دو، خدا را کنار می زند و شواهدی ارائه می دهد كه خدا نيست، ادامه داد: مسير تكامل داروينی تحول حيات را به گونه‌ای توضيح می‌دهد که با وجود خدا (خدای اديان) سازگار نیست و در تعارض است؛ اگر خدا خيرخواه مطلق و آگاه مطلق است پس نبايد چیزی را بی حكمت آفریده باشد؛ در حاليکه نگشت ششم پاندا یا انگشت شستش یا آپانديس کارایی ندارد یا اگر خدا هست و مهربان است چرا روند تحول زيست را اين‌قدر بی‌رحمانه گذاشته است.
استاد منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ادامه داد: داروين کلیدی مبنی بر عدم وجود خدا و اینکه هیچ غایتی پشت این آفرینش نیست، پیش بشر قرار می‌دهد به عبارتی دیگر می‌گوید طرح هست خيلی هم شكوهمند و زیباست اما طراح وجود ندارد، داروین نشان داد می شود طرح بندی باشد اما طراح نباشد و همه چیزی تصادفی است، این مهم‌ترين چالشی است كه طبيعت‌گرايی تكاملی يا نئوداروينيسم فراروی اعتقاد به خدا پديد می آورد البته به همه این ادعاها پاسخ‌های بسيار متعددی داده شده است.
حجت الاسلام شاکرین با اشاره به «جهش‌های تكاملي» و «انتخاب طبيعي Natural selection » به عنوان دو عنصری كه تمام فرآيند تكامل را به آنها وابسته و تصادف می‌دانند، مطرح کرد: جهش‌ها که بيشترين تأکید را هم روی آن دارند، طبق بررسی‌های علمی همه مفيد نيستند؛ انتخاب طبيعي تغييرات مفيد را حفظ کرده و تغييرات غير مفيد از بين می‌برد. در نظریه تكامل منظور مفيد بودن از جهت بقا و تكثير نسل است، بسياري از جهش‌ها ارزش بقايی ندارد به عبارتی ارزش داروينی ندارند و جهش‌هایی كه بتوانند مفيد و کارا باشند، تعدادشان خیلی کم است.
وی افزود: داوكينز به طرز اغراق آمیزی انتخاب طبيعی را همه کاره جهان و در جایگاه خدا می داند در حالی که نئوداروينيسم ها و پیروان سنتز تكاملي و مدرن تأکید دارند انتخاب طبيعی صرفاً نابودكننده و غربالگر است حداقل در ميان خود دانشمندان تكامل‌گرا هيچ اتفاق نظری در مورد كاركرد انتخاب طبيعی وجود ندارد.
حجت‌الاسلام شاکرین خاطرنشان کرد: مسئله قانونمندی هایی که مایکل دنتون مطرح می کند و سعی دارد از نظر تکامل نادیده بگیرد در حالی که بدون آن قانونمندی‌ها نظریه تکامل نمی‌تواند باشد، همچنین مسئله پيچيدگی‌های فروكاهش ناپذير که مطرح می شود، نظریه تكامل از توضيح آن عاجز است يعنی اساسی‌ترين و مهم‌ترين ها را نمی‌تواند توضيح دهد بنابراین قد و قواره نظریه تکامل و قدرت تبیینی آن حتی در تلفيق نوين هم بسيار كوتاه است و ادعاهای بزرگ از نظر علمی هیچ اعتباری ندارد.
وی افزود: دنیس نوبل درباره ژن می‌گوید هنوز تعريف قابل وفاقی در زيست‌شناسی در مورد ژن وجود ندارد و كاركردها كه براي ژن مطرح می شود هيچ کدام در قد و قواره ژن نيست و هيچ توجيه علمی ندارد.
استاد منطق فهم دین پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تصریح کرد: نظريه تكامل درباره اصل حیات توضيح ندارد نه به اين معنا نيست كه زيست‌شناسان تكاملی گرا توضيح ندارند ممكن است توضيحاتی بدهند اما اينا ربطی به نظريه تكامل ندارد، قدرت تبيينی نظريه تكامل بسيار پايين است؛ هوش انسانی، زبان و تفاوت‌های بسيار اساسی بين انسان و ديگر زيستندگان پيشين را نمی‌تواند توضیح دهد. بنابراین هنوز رابطه نياكانی بين انسان و ديگر زيستندگان مانند ميمون‌ها از نظر علمی هيچ توجيه معتبری ندارد.
حجت الاسلام شاکرین با طرح این سوال که آيا می‌توانست جهان نباشد یا نمی‌توانست؟ آيا می‌توانست مسير حيات غير از اين باشد یا نمی‌توانست؟، ابراز کرد: همه می‌گویند می‌توانست، پس ممكن الوجود است که به لحاظ هستی از نظر فلسفی وابسته است بنابراين طبيعت‌گرایی تكاملی هم از نظر علمی، هم از نظر معرفت شناختی و هم از منظر فلسفی با چالش روبه‌رو است.
در بخش پایانی نشست که به پرسش و پاسخ اختصاص دارد، شرکت کنندگان سوالات خود را مطرح و حجت الاسلام شاکرین به آنها پاسخ دادند.
گفتنی است، سلسله نشست‌های تخصصی بررسی فرق، ادیان و جریان‌های انحرافی با حضور اساتید مختلف، در شب‌های ماه مبارک رمضان از سوی موسسه فرق و ادیان حق پژوهی مشهد به صورت مجازی برگزار می‌شود.
