به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، نشست علمی با موضوع “فیزیک جدید و نقش خدا در جهان ” روز شنبه ۱۸ آذرماه سال جاری توسط قطب علمی فلسفه دین اسلامی و گروه منطق فهم دین پژوهشگاه با همکاری موسسه فرهنگی هنری حکمت بالغه به صورت حضوری و مجازی برگزار شد.
رابطه فیزیک کوانتوم و فلسفه
حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا قائمی‌نیا؛ مدیر قطب علمی فلسفه دین اسلامی پژوهشگاه در این نشست گفت: تقریباً همه نکات بیان شد و بنده با رئوس کلی مطالب موافق هستم بنابراین سعی می‌کنم به ابعاد دیگری بپردازم. قطعاً نقش خداوند در جهان با توجه به فیزیک مدرن، مباحث گسترده‌ای را در بر می‌گیرد که بنده بر خود فیزیک کوانتوم متمرکز میشوم و این امر چند دلیل دارد. یکی اینکه این فیزیک، نوعی شالوده‌شکنی در تفکر فیزیکی است که تلاش می‌کند از دوگانگی‌های فیزیکی همانند موج و ذره، علیت و عدم علیت و… رها شود. دلیل دیگر اینکه ابعاد فلسفی این فیزیک بسیار پیچیده است.
وی افزود: فیزیک کوانتوم، یک فلسفه متجسد است یعنی فلسفه‌ای است که خودش را در فیزیک نشان داده است. ابعاد الهیاتی و پیامدهایی که دارد دلیل دیگری است که بنده به این بحث بپردازم. فیزیک کوانتوم فیزیک آینده است لذا نباید تصور کرد به اتمام رسیده و همه حرف‌هایش را بیان کرده است. خود فیزیکدانان هم اعتراف می‌کنند که فیزیک کوانتوم مجالی را فراهم کرده که هر روز با شگفتی بیشتری مواجه شویم لذا واقعیات بسیار پیچیده‌تر از آن است که در ذهن ما وجود دارد.
قائمی‌نیا بیان کرد: دلیل دیگر اهمیت فیزیک کوانتوم برای فلاسفه و حتی دینداران، توفیقات زیادی است که به همراه داشته است. نکته دیگر اینکه وقتی ما گاهی با برخی دوستان درباره فیزیک کوانتوم بحث میکنیم به راحتی می‌گویند این ربطی به فلسفه ندارد اما به نظرم این تصورات ناپخته‌ای از فیزیک کوانتوم است چون فیزیک کوانتوم چهار مرحله پشت سر گذاشته است و در آغاز پیدایش، به عنوان حل مسائل جهانِ ریزاتمی مطرح شد، در ادامه تبدیل به یک فیزیک گسترده شد، در فاز سوم تبدیل به یک جهان‌شناسی و در فاز چهارم تبدیل به فلسفه شد.
توسعه مسائل الهیاتی با فیزیک کوانتوم
مدیر قطب علمی فلسفه دین اسلامی پژوهشگاه گفت: وقتی می‌‌خواهیم فیزیک کوانتوم را نقد کنیم نباید صرفا روی اصل علیت مانور دهیم چراکه این مباحث سطحی هستند. الهیات کوانتوم یعنی جریان‌های الهیاتی که از فیزیک کوانتوم استفاده می‌کنند تا مباحثی همانند نقش خدا در جهان یا تثلیث را در الهیات کوانتومی مسیحی حل کنند دست کم با چهار بحث اساسی ادامه پیدا می‌کند که یکی از آنها عدم قطعیت است و اگر هستی را غیرقطعی ببینیم جا برای خدا باز میشود چون این خداوند است که جهان را قطعیت می‌بخشد.
وی تأکید کرد: دسته‌ای دیگر، آگاهی را پدیده‌ای فراگیر می‌دانند و معتقدند می‌توان بر این اساس راهی برای اثبات خدا پیدا کرد. سوم در هم تنیدگی و ناموضِعیت است که الان هم بسیار گسترش پیدا کرده است و جریانی را در الهیات کوانتوم به وجود آورده است که تلاش می‌کند خلقت جهان و حضور دائمی خداوند در جهان را اثبات کند. چهارمین مورد هم اطلاعات و کوانتوم و نسبت آنهاست که مباحث آن در علوم کامپیوتری و اخترشناسی، بیشتر مطرح است. این هم بحثی جدید است و هستی را در قالب اطلاعات مشاهده می‌کند و این اطلاعات را تابع معادلات کوانتومی می‌داند که همین امر، راه را برای مباحث الهیاتی باز می‌کند.
مفهوم عدم تعیّن
حجت الاسلام دکتر مهدی افتخار عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی سمنان، در ادامه این نشست گفت: بنده به ربط بین فیزیک و متافیزیک با توجه به فیزیک کوانتوم متمرکز میشوم. در فیزیک کوانتوم، عدم قطعیت ورنر هایزنبرگ حرف اول را می‌‌زند یعنی به ذره‌موج یا ذره‌میدان که می‌رسیم، قابلیت ظهور و تعیّن به انواع ریزذره‌ها بیشتر میشود و در نتیجه جهان ما ساخته شده و ظهور پیدا می‌کند. تفسیر برخی از عدم قطعیت، عدم اندازه‌گیری دقیق است اما تفسیر غالب، غیر قابل پیش‌بینی بودن ذرات است که به عدم امکانِ شناخت می‌انجامد.
وی افزود: نامشخص و لرزان بودن ذرات در ابعاد کوانتومی را در فلسفه، عدم تعیّن می‌‌نامیم. چیزی که باعث عدم تعیّن ذرات میشود میدانِ هیگز است که جدیدا مطرح شده است و باعث جرم دادن به ذرات دیگر میشود. از یک جهت دیگر، وقتی از نظریهِ همه چیز صحبت میکنیم در واقع از تعدادی از ابعاد حرف می‌زنیم که بی‌تعیّنی آنها به شکل تعیّن درآمده و جهان ما را می‌سازد. مولوی هم می‌گوید: «صورت از بی‌صورتی آمد برون/ باز شد انا الیه راجعون/ عقل پنهانست و ظاهر عالمی/ صورت ما موج یا از وی نمی»
جایگاه متافیزیک در کوانتوم
وی ادامه داد: در فیزیک کوانتوم، نمودها و آثاری از جنس اطلاعات وجود دارد. در کوانتوم، به جای چگالی که در فیزیک کلاسیک وجود دارد از چگالیِ احتمال صحبت میکنیم یعنی در فیزیک کوانتوم، بیشتر با احتمالات سر و کار داریم و هرچه جلوتر می‌رویم به سمت بی‌تعیّنی حرکت میکنیم. در جدیدترین مسئله در فیزیک کوانتوم، از یک خلأ کوانتومی صحبت میشود که ذراتی در اثر نواسانات کوانتومی پدید میآید و این ذرات به تدریج چگالیده‌تر میشود و جهان محسوس ما را می‌سازد.
حجت‌الاسلام افتخار تأکید کرد: برخی می‌‌خواهند از این امر، پیدایش از عدم را اثبات کنند. اما سؤال این است که آیا فیزیک کوانتومی، معادل عدمِ مطلق است؟ جواب چنین سوالاتی، بحث فلسفی می‌طلبد چون عدم قطعیتِ هایزنبرگ، جواب روشنی به ما نمی‌دهد و ما را قانع نمی‌کند بلکه آنچه حفره‌های خالی فیزیک کوانتوم را پر می‌کند مفاهیمی فلسفی همانند نحوه خالقیتِ فاعلِ مجرد، وجود لابشرط و امثالهم هستند. در فیزیک کوانتوم، پیش‌بینی‌پذیری مطلق نفی میشود اما به جای آن، پای پدیده‌های متافیزیکی به میان میآید و این هم به نفع خداشناسی است.
