به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به مناسبت فرارسیدن سالروز بزرگداشت علامه طباطبایی(ره) و روزجهانی فلسفه، کرسی علمی- ترویجی با موضوع “نظریه اعتباریات و هوش مصنوعی قوی” توسط گروه معرفت شناسی و علوم شناختی پژوهشگاه به صورت حضوری و مجازی برگزار شد.
در این کرسی علمی، حجت الاسلام دکتر علیرضا قائمی‌نیا به عنوان ارائه دهنده، حجت الاسلام دکتر ابوالفضل کیاشمشکی و دکتر مهدی عباس‌زاده به عنوان ناقد حضور داشتند.
حجت‌الاسلام والمسلمین علیرضا قائمی‌نیا؛ عضو هیأت گروه معرفت شناسی و علوم شناختی پژوهشگاه، در این نشست به سخنرانی پرداخت و گفت: آثار مرحوم علامه طباطبایی، برای همه ما الهام‌بخش هستند و با اینکه قریب به نیم قرن از رحلت ایشان گذشته است روز به روز آثار ایشان کمک بیشتری به باروری معرفت دینی می‌کند. بحث بنده درباره نسبت نظریه اعتباریات به عنوان مهمترین دستاورد فلسفی علامه طباطبایی با هوشِ مصنوعیِ قوی است و نتیجه‌ای که به آن دست پیدا کرده‌ام این است که میتوان بر اساس نظریه اعتباریات، هوش مصنوعی قوی را نقد کرد و اساساً این نظریه، زیرآب هوش مصنوی قوی را می‌زند.
قابلیت‌های فراوان نظریه اعتباریات
وی افزود: نظریه اعتباریات قابلیت‌های فراوانی دارد اما متأسفانه بعد از علامه طباطبایی در میان شاگردان ایشان، حتی آیت‌الله جوادی آملی، مرحوم علامه مصباح یزدی و شهید مطهری، این بحث به صورت جدی مورد توجه قرار نگرفته است چراکه به اعتقاد بنده این بحث فلسفی، زودتر از موعد متولد شده است. هوش مصنوعی هم مهمترین دستاورد تکنولوژیکی بشر در شرایط کنونی است که میتوان با آنها کارهای معرفتی هم انجام داد در حالی که در گذشته مثلا با ماشین‌حساب نمی‌توانستیم کار معرفتی انجام دهیم بلکه هوش مصنوعی، همه ساحت‌های معرفتی، کنشی و زبانی بشری را در نوردیده و هر روز شاهد دستاوردهای جدیدی در این حوزه هستیم و بشر حتی فکر و کنش و رفتار خود را به هوش مصنوعی احاله کرده است.
حجت‌الاسلام قائمی‌نیا بیان کرد: هوش مصنوعی با کارهای آلن تورینگ در قرن بیستم مطرح شد و با طراحی کامپیوترهای اولیه توسط وی، این هوش توسعه پیدا کرد و حتی خود وی می‌گفت روزی فرا می‌رسد که هوش مصنوعی، آگاهی داشته و توانایی حل مسئله داشته باشد. این مسئله تا امروز مورد نزاع فلاسفه شناختی و فلاسفه ذهن قرار گرفته است که آیا ماشین هم میتواند هوش داشته باشد یا خیر؟ هوش مصنوعی به هوش مصنوعی ضعیف و قوی تقسیم می‌شود. آنچه امروزه شاهد آن هستیم هوش مصنوعی ضعیف است اما هوش مصنوعی قوی دارای آگاهی است.
رابطه اعتباریات و هوش مصنوعی قوی
وی ادامه داد: درباره رابطه اعتباریات با هوش مصنوعی قوی باید گفت که مرحوم علامه طباطبایی می‌گفتند ما از رئالیسم معرفت‌شناختی دفاع می‌کنیم که مبتنی بر ادراکی است که تاکنون مورد توجه قرار نگرفته است بلکه آنچه مورد توجه بوده ادراکات حقیقی است چراکه دسته زیادی از ادراکات انسان، ادراکات اعتباری هستند که به اعتبارِ انسان برمی‌گردند و ادراکِ مسائلی همانند فرهنگ در این دسته قرار می‌گیرد. این بحث به صورت جدی وارد حوزه فلسفه هم شده است.
حجت‌الاسلام قائمی‌نیا یادآور شد: بحثی که مرحوم علامه طباطبایی مطرح می‌کنند در ساحت حیث التفاتی انسان مطرح شده. این التفات ذهنی افراد به اشیاء میتواند دو گونه باشد که بخشی از آن در ادراکات حقیقی است که در این شرایط، صورتی از چیزی، به ذهن ما می‌آید اما بخشی از آن به ادراکات اعتباری برمی‌گردد. در اینجا، حد چیزی را به چیزی دیگر می‌دهیم و در این فرآیند، چیزی را در قالب مفاهیم دیگری می‌فهمیم که از جمله آنها مالکیت، زوجیت و امثالهم هستند.
ماشین اعتبار وجودی ندارد
عضو هیأت علمی گروه معرفت شناسی و علوم شناختی پژوهشگاه تأکید کرد: اعتباریات به این معنایی که علامه طباطبایی بیان می‌کند دارای معطوف‌شدگیِ پیچیده‌ای هستند. در واقع ما در اعتباریات، به سمت دو چیز، در طول هم التفات پیدا می‌کنیم و این کار با استفاده از توانمندی ذهن انسان انجام می‌شود اما آیا ماشین میتواند اعتباریات داشته و دیگران را در یک حیث التفاتی طولی ببیند؟ قطعاً نمی‌تواند چنین کاری انجام دهد هرچند که میتوان به گونه‌ای برای آن برنامه‌ریزی کرد که براساس این برنامه‌ریزی پیش برود و انگار که این دستگاه، بندهِ کسی دیگر است اما وجود انسان با وجود درخت تفاوت دارد چراکه درخت حیث التفاتی ندارد.
قائمی‌نیا گفت: اعتباریات در ساحت حیث التفاتی وجودی به روابطی مربوط می‌شود که انسان با هستی و اشیاء دیگر دارد و بسیاری از مباحث در فلسفه‌های وجودی، با این بحث دارای ارتباط هستند لذا استدلال بنده این است که اعتباریات در ساحت حیث التفاتی وجودی، مبتنی بر نوعی آگاهی موقعیت‌مند است. یعنی مبتنی بر نوعی آگاهی است که انسان از نحوهِ در عالم بودن و نسبتی که با اشیاء دارد پیدا می‌کند و نتیجه این است که ماشین نمی‌تواند چنین آگاهی موقعیت‌مندی داشته باشد چون ماشین دارای اعتباریات وجودی نیست.
اهمیت اعتباریات برای علوم انسانی
حجت‌الاسلام والمسلمین ابوالفضل کیاشمشکی؛ دانشیار دانشگاه امیرکبیر، نیز در این نشست گفت: بنده با نظریات آقای دکتر قائمی‌نیا موافق هستم و انتقادی به آنها ندارم اما نکاتی را بیان می‌کنم که ابعاد این بحث به میزان بیشتری روشن شود از جمله اینکه چرا کنشِ اعتباری، از هوش مصنوعی دور از ذهن است؟ منظور بنده از هوش مصنوعی قوی این است که این هوش میتواند عهده‌دار تمام عملکردهای هوشِ شناختی در انسان و جایگزین کامل هوش انسان باشد.
وی ادامه داد: بنده از بیست سال قبل به موضوع اعتباریات علاقه‌‌مند شدم و چند مقاله هم در این زمینه دارم. ادعای بنده این است که نظریه اعتباریات میتواند پایه فلسفی مهمی برای علوم انسانی باشد و از کشفیات مهم علامه طباطبایی است. علامه طباطبایی تعابیر مختلفی دارند که باید آنها را در کنار همدیگر مورد توجه قرار دهیم تا یک نظام از آن بیرون بیاید.
جایگاه این‌همان‌انگاری در اعتباریات
دانشیار دانشگاه امیرکبیر افزود: به نظر می‌رسد مفاد اعتبار، نوعی این‌همان‌انگاری است یعنی چیزی که با چیزی دیگری که این‌همان نیستند را این‌همان‌انگار در نظر بگیریم. فرض کنید تصویر یک درخت، همانند خود درخت نیست اما ذهن ما میتواند آن را درخت ببیند و حتی در ذهنش توسعه دهد. بنابراین مسئله حیث التفاتی واقعا چیز شگفت‌آوری است.
حجت‌الاسلام کیاشمشکی گفت: اگر ماشین نمی‌تواند فیلم ببیند یا متنی را بخواند به خاطر نداشتن حیث التفاتی است. منطق ریاضی که هوش مصنوعی بر آن سوار است فاقد این‌همانی است. یعنی چیزی که در منطق با عنوانِ «حمل» می‌شناسیم در ریاضیات وجود ندارد. در ریاضیات، تساوی وجود دارد اما به معنای این‌همانی نیست در نتیجه در ماشین، جنسِ کار، از جنسِ کنش نیست.
ظرفیت‌های نظریه اعتباریات
مهدی عباس‌زاده؛ عضو هیئت علمی گروه معرفت شناسی و علوم شناختی پژوهشگاه، در این نشست بیان کرد: چند نقد به خود نشست و چند ملاحظه به فرمایشات دکتر قائمی‌نیا دارم. اولین نقد نسبت به خود نشست این است که متنی وجود نداشت در حالی‌که قبلا دکتر قائمی‌نیا متنی را می‌‌نوشتند و ما با تأمل قبلی در نشست شرکت می‌کردیم. نقد دیگر این است که دو شخصی که به عنوان ناقد حضور دارند، اساساً ناقد نیستند چون همه ما معتقدیم هوش مصنوعیِ قوی در علم، غیر ممکن است.
وی افزود: دکتر قائمی‌نیا اشاره کردند که اعتباریات، مهمترین نظریه علامه طباطبایی است اما اهل فلسفه باید بحث کنند که آیا این مهمترین نظریه علامه است یا خیر؟ ولی بنده معتقدم این کاربردی‌ترین نظریه ایشان است و به نظر می‌رسد ظرفیت نظریه اعتباریات علامه طباطبایی، بیشتر از اینهاست و به میزان بیشتری مورد توجه پژوهشگران قرار گیرد.
انسان مغلوب هوش مصنوعی نخواهد شد
عباس‌زاده بیان کرد: هوش مصنوعی، اشرفیت انسان را از بین نمی‌برد چراکه خودش مخلوق انسان است لذا نه تنها در شرایط کنونی بلکه در آینده نیز انسان مغلوب هوش مصنوعی نخواهد شد. نکته دیگر این است که اساسا برای چه باید این بحث را مطرح کرد و به بیان دیگر چرا باید اینگونه به نقد هوش مصنوعی ورود پیدا کرده و از نظریه اعتباریات برای نقد آن استفاده کنیم؟ دکتر قائمی‌نیا فرمودند هیچ وقت ماشین، نمی‌تواند اعتبار کند چراکه آگاهی ندارد. خودِ آگاهی هم فرعِ بر نفسِ ناطقه است لذا احساس بنده این است که باید نحوه ورود بهتری به این مباحث می‌داشتند.
وی با اشاره به علم نداشتن هوش مصنوعی یادآور شد: نکته آخر اینکه قدرت محاسباتی هوش مصنوعی بسیار بیشتر از انسان است اما هرچه بیشتر شود باز هم علم ندارد چون نفسِ مجرد ندارد و فضای آن مادی است و هرچه پیشرفته‌تر شود شرایط آن عوض نخواهد شد لذا اینکه برخی می‌گویند ممکن است در علت تکامل هوش مصنوعی، بتوانیم علایم حیاتی را هم در آنها پیدا کنیم به لحاظ مبانی فلسفی درست نیست.
