جایگاه علمی امام حسن مجتبی علیه السلام در تفسیر قرآن
نوشتاری مستخرج از مقالات گروه قرآن و اهل بیت(ع) دانشنامه قرآن‌شناسی به قلم حجت‌الاسلام و المسلمین محمد عابدی
امام حسن (ع) اولین فرزند امیرمؤمنان (ع) و فاطمه زهرا (س) در نیمه رمضان سال سوم هجری به دنیا آمد و حدود هفت سال کنار پیامبر اکرم (ص) زندگی کرد و از آن پس سی سال در کنار پدرش بود و بعد از شهادت امیرمؤمنان (ع) ده سال امامت را بر عهده داشت و سرانجام در سال پنجاه هجری و در سن ۴۷ سالگی با نیرنگ معاویه به شهادت رسید و در بقیع به خاک سپرده شد. امام حسن (ع) دارای امتیازات اخلاقی و فضائل انسانی فراوانی بود و شخصیتی بزرگوار، بردبار، باوقار، متین، سخی و بخشنده داشت و مورد ستایش مردم بود و در طول عمر دوبار تمام داراییاش را و سه بار نصف ثروتش را در راه خدا بخشید. پیامبر اکرم (ص) به دوستی او تاکید داشت و او و برادرش را سرور جوانان بهشت و پیشوای امت نامیده است.
درباره عمق دانش و آگاهی‌های علم تفسیر امام حسن (ع) گفتنی است، همان‌گونه که پیامبر اکرم (ص) وظیفه تبیینی قرآن را بر عهده داشت و اهل‌بیت (ع) به دلالت حدیث ثقلین به پیامبر (ص) ملحق هستند، امام حسن (ع) نیز یکی از اهل‌بیت (ع) است و از این منظر دارای آگاهی‌های لازم برای تبیین قرآن است. همچنین روایات متعددی به صورت عام مانند روایت انحصار و شناخت قرآن در کسانی که مخاطب آن قرار گرفته‌اند و انحصار وجود کل قرآن ظاهر و باطنش نزد اوصیا بر عمق دانش و آگاهی آن حضرت به ویژه در تفسیر دلالت دارند.
گفتنی است تعداد روایات تفسیری امام حسن (ع) چندان زیاد نیست که علت بخش مهمی از آن اشتغال امام به حل بحران‌های سیاسی و نظامی روزگار خود و تبلیغات سوء و فشارهای دستگاه اموی برای محروم ساختن جامعه اسلامی از دانش الهی آن حضرت بود. با این حال مجموعه روایاتی از امام که به ما رسیده است که تعدادی از این روایات به جایگاه تفسیر در عصر امام و جایگاه دانش تفسیری حضرت اشاره دارند و از برتری دانش تفسیری حضرت و تأثیرگذاری اهل‌بیت (ع) و آن حضرت در مفسران خبر می‌دهند، گروهی از آنان قرآن را از منظر امام توضیح می‌دهند و اینکه قرآن در صحنه عمل و سیره حضرت دارای چه جایگاهی است و نگاه امام به قرآن و ارزش و اهمیت آن چیست؛ بخشی از دیگر از روایات به شناساندن امام حسن (ع) در قرآن و ابعاد شخصیت حضرت به عنوان یکی از اهل‌بیت (ع) و نیز امام و عالم به تفسیر و تأویل قرآن عنایت دارند و ابعادی از هویت امام در سایه آنها روشن می‌شود؛ روایاتی هم ناظر به برخی از علوم قرآن از منظر امام است، مانند مسئله تفسیر به رأی، عصمت پیامبر (ص) در اخذ و القای وحی. از روایتی هم شیوه‌ها و گونه‌های تفسیری امام قابل برداشت است و نشان می‌دهد امام از تفسیر قرآن با قرآن و قرآن با روایت استفاده کرده است، ضمن اینکه به گونه‌های مختلف مثل تعیین مصداق، تبیین مجملات و تأویل، به توضیح آیات پرداخته است.
امام حسن مجتبی (ع) در دوره حیات خود با صحابه و تابعان رسول خدا (ص) معاصر بود و از این منظر، جایگاه تفسیری در عصر امام، ناظر به دوران صحابه و تابعان است. تفسیر در عصر صحابه دوران تکوین و توسعه آغازین را طی کرده و مفسران آن دوره آغازگران جریان تفسیر شمرده می‌شوند. چهار تن از صحابه که هم عصر امام حسن (ع) هستند، به عنوان مشهورترین مفسران شناخته شده‌اند که عبارتند از: امیرمؤمنان علی، عبدالله بن مسعود، ابی بن کعب، عبدالله بن عباس و به اعتقاد زرکشی بعد از امیرمؤمنان، عبدالله بن عباس میدان‌دار تفسیر بود که البته تفسیرش را از امام علی (ع) گرفته بود. امام حسن (ع) در خانوادهای رشد یافت که محل نزول وحی بود. برای نمونه پدرش امیرمؤمنان علی (ع) کسی بود که همه دانش‌های بلند و دور از دسترس قرآن و نیز احکام ظاهری‌اش به وی داده شده بود.
گزارشهایی از برتری دانش تفسیری امام در منابع شیعه و اهل سنت بیان شده است. از جمله فخر رازی ذیل آیه دوم سوره نصر، از تفسیر امام در مورد «ناس» یاد می‌کند و این که امام علی (ع) بعد از بیان فرزندش، بین دو چشمش را بوسید و آیه «اللهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَهُ» را قرائت فرمود.
امام حسن (ع) از پیامبر اکرم (ص) و امام علی (ع) و الهام الهی برای تفسیر و تأویل استفاده می‌کرد، و سرآمد مفسران بود و تصریح داشت، پیامبر (ص) و اهل‌بیت (ع) از جمله خودش، همه آنچه در شب و روز جریان دارد، را میدانند، و خدا حلال و حرام و تنزیل و تأویل را به پیامبر اعظم (ص) آموخت و او همه را به علی (ع) یاد داد و این علم به این صورت در خاندان عصمت، از جمله خود آن حضرت، جریان یافت.
تلخیص و یادداشت: حجت‌الاسلام سید محسن شریفی
