به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، نشست علمی «دومین اربعین از دور، ایده‌ها و برنامه‌ها» با حضور و ارائه آقایان دکتر محمدرضا سنگری، مدیر گروه ادبیات اندیشه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛ حجت الاسلام حمید احمدی، رئیس کمیته فرهنگی و آموزش ستاد مرکزی اربعین؛ دکتر مسعود معینی‌پور، مدیر شبکه چهار سیما و عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع)، دکتر فرشاد مهدی‌پور، رئیس پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه با دبیری علمی محمد حسن شاهنگی به صورت مجازی برگزار شد.
حجت‌الاسلام و المسلمین حمید احمدی، در نشست علمی «دومین اربعین از دور، ایده‌ها و برنامه‌ها» گفت: حضور ایرانیان در مراسم اربعین گرچه مسئله‌ای جدید است، اما با رشد چشمگیر و حضور میلیونی زائران همراه شد و پیامدهای مختلفی داشت. هم سیر صعودی این جمعیت و هم حضور فعال ایرانیان قابل انکار نیست و همه فعالان در عراق به این مسئله واقف هستند و سال قبل که ایرانیان نبودند، عراقیان می‌گفتند که ایرانیان نمک مراسم هستند و بسیاری از نشاطی که اربعین داشت، با عدم حضور ایرانیان کم شده است. جمعیت ایرانی جوان و شاداب بودند و عطش زیارت هم داشتند و اربعین فرصتی بود که مردم احساس می‌کردند می‌توانند بخشی از عطش زیارت را برطرف کنند و حضور در کنار مردم دیگر کشورها را تجربه کنند که یک انگیزه جدی برای حضور بود. برنامه‌های جایگزین جبران کننده پیاده‌روی اربعین نیست؛ معتقدیم یکی از برکات حضور ایرانیان تولید سرمایه اجتماعی بوده است که حاصل اعتمادسازی بود که بین مردم ایران و عراق به وجود آمد.
حجت الاسلام و المسلمین حمید احمدی افزود: سرمایه اجتماعی متکی بر اعتماد است که از خلال ارتباط‌های گسترده به‌وجود می‌آید و حذف این جریان اولین ضربه به این سرمایه است. در چند سال گذشته در عراق بیش از دویست موکب مشترک تاسیس شد، در حالی‌که پیش‌تر جو بی‌اعتمادی و ایران‌هراسی وجود داشت. اما نوع برخورد ایرانی‌ها و آشناشدن آن‌ها با سنت مردم عراق موجب شد ذهنیت‌ها برطرف شود. به‌خصوص اینکه ما با حزب بعث هشت سال در جنگ بودیم و همین مسئله موجب گسستی شده بود و این ذهنیت تاریخی که وجود داشت، مسبوق به همین رویدادها بود و هزاران نفر از مردم دو کشور جوانان خود را از دست داده بودند و این ذهنیت‌های منفی شکل گرفته بود و کسی هم باور نمی‌کرد این ذهنیت‌ها از بین برود.
وی به حضور ۱۶۴ هزار زائر ایرانی و اسکان آن‌ها در خانه‌های مردم عراق در اولین راهپیمایی اربعین، اشاره کرد و بیان نمود در سال ۹۸ تعداد یک میلیون زائر ایرانی در پیاده‌روی اربعین در خانه‌های مردم عراق اسکان یافتند که این رویکرد ثمره دیپلماسی عمومی و فرهنگی بود.
رئیس کمیته فرهنگی و آموزش ستاد مرکزی اربعین ادامه داد: امروز ما اربعین تمدن‌ساز می‌خواهیم که لازمه آن امت‌سازی است و در این راه باید تنازعات حذف شود و به وحدت و همدلی برسیم. عدم حضور ایرانیان در پیاده‌روی اربعین طی دو سال پیاپی آسیب‌های زیادی وارد کرد. ۱۴۰ هزار موکب‌دار که بخش زیادی از آن‌ها را اهل سنت و ارامنه تشکیل می‌دادند، ارتباط و تعامل خوبی با موکب‌داران ایرانی برقرار کرده بودند که ثمره طرح تکریم موکب داران بود.
وی تصریح کرد: ایجاد شرایط مودت اسلامی، شکل‌گیری سازمان‌های مردم نهادی به نام موکب‌داران، ایجاد نشاط معنوی، سرمایه اجتماعی و روانشناختی و ارتقاء سرمایه‌های انسانی و اقتصادی از جمله دستاوردهای پیاده‌روی اربعین بوده است. سال گذشته که به‌دلیل شیوع کرونا، امکان حضور زائران و موکب‌داران ایرانی در پیاده‌روی اربعین مهیا نشد، اقدامات جایگزین انجام دادیم که از آن جمله می‌توان به آزادی ۶۰۸ زندانی، تهیه و توزیع صدها هزار بسته معیشتی و جمع‌آوری ۲۰ میلیارد تومان کمک‌های نقدی توسط موکب‌داران برای کمک به نیازمندان اشاره کرد.
وی گفت: در راهپیمایی اربعین همواره سرکشی از موکب‌ها نیز وجود داشت که به موکب‌داران سلام رهبری ابلاغ می‌شد. نکته دیگر شکل‌گیری سازمان‌های مردم‌نهادی به نام موکب بود که این ساختار قبلاً در ایران وجود نداشت و موکب‌ها برگرفته از تجارب عراقی‌ها بود و به‌شدت هم در عراق به‌وجود آمد. موکب‌ها یک سرمایه روانشناختی ایجاد کرد و موجب شد نشاط و امید به‌وجود آید و ما معتقدیم نیمی از جوان‌هایی که در اربعین شرکت می‌کردند، از قشر خاکستری بودند، اما محب سیدالشهدا(ع) بودند و این حضور موجب شد سرمایه‌های زیادی شکل بگیرد. این موجب شد که مهارت‌های جدیدی هم شکل بگیرد. هیئت‌ها کارکردهایی دارند، اما در موکب‌ها اتفاقات دیگری افتاد که منحصر به‌فرد بود و نوآوری‌های جدیدی در عرصه خدمت‌رسانی بود. این رخداد موجب شد که در بلایای طبیعی نیز بتوانیم تجربه‌ای داشته باشیم و در سیل و زلزله‌هایی که داشتیم از این تجربه بهره‌مند شدیم. در قضیه اخیر افغانستان نیز موکب‌داران اقدامات خوبی داشتند. امسال در عراق ممکن است فقط مسئله کرونا موجب محدودیت‌ها نباشد، بلکه شاید دولت عراق نگران مباحث سیاسی و امنیتی باشد که بخواهد با محدودیت این دغدغه‌ها را پوشش دهد که از جمله انتخابات پیش‌روی ریاست جمهوری است.
محمدرضا سنگری در این نشست با تحلیل زیارت اربعین گفت: رسانه‌ها باید به ابعاد زیارت اربعین بیشتر بپردازند و ویژگی‌های آن را تبیین کنند. همه افرادی که در راهپیمایی اربعین شرکت میکنند در کاری که امام حسین (ع) انجام داد و راه ایشان، سهیم و شریک هستند.
وی با اشاره به وصیت جابربن عبدالله انصاری به زوار امام حسین (ع) گفت: باید به این وصیت جابر توجه کنیم که می‌گوید: باید تکلیف خود را مشخص کنیم و از هر چه بدی است دوری کنیم و به هر چه خوبی است روی آوریم. دوستداران اهل بیت (ع) را دوست بداریم، هرکه دوستدار اهل بیت بود، با او نرمش به خرج دهیم چرا که این محبت او را از گناه دور خواهد کرد.
دکتر سنگری با اشاره به تاریخچه پیاده‌روی اربعین، خاطرنشان کرد: جابربن عبدالله انصاری ۱۳۸۲ سال پیش پیاده‌روی اربعین را آغاز کرد. پیاده‌روی اربعین در عصر متوکل سرکوب می‌شد. در عصر حاضر نیز حدود ۱۵۰ سال پیش شیخ انصاری تصمیم گرفت پیاده‌روی اربعین را احیا کند. مرحوم محدث نوری نیز سال ۱۳۱۹ با پای پیاده سفر اربعین را انجام می‌دهد و علمای دیگر نیز به پیاده‌روی اربعین می‌روند.
وی با بیان اینکه پیاده‌روی اربعین از چند بعد قابل بررسی است، گفت: تمرین زندگی جمعی مبتنی بر عشق و معرفت با محوریت امام حسین (ع)، مرور مداوم زندگی حسینی، تمرین سبک باری، تعامل مستمر با دیگران، قرائت زیارت اربعین، تقویت ادبیات اربعین، از جمله ثمرات پیاده‌روی اربعین است. باید از مردم بخواهیم اگر مجال پیدا میکنند، زیارت اربعین را بخوانند و تبیین کنند. این زیارت اهداف نهضت امام حسین(ع) را در چند بخش روشن کرده است؛ اول اینکه امام حسین(ع) از خیرخواهی دریغ نکرد و خیرخواهی برای همه یکی از ابعاد کربلا است. اربعین نیز فرصت خیرخواهی برای دیگران است که البته جلوه‌های آن نیز بحث مستقلی است. اگر حُسن، زیبایی بیرون است، خِیر نیز زیبا کردن درون است. نکته دومی که در زیارت اربعین آمده این است که شهادت امام حسین(ع) برای از بین بردن جهالت است. هرچه به سمت روشنگری جامعه برویم و حیرت و سردرگمی‌ها را از بین ببریم، به آرمان اربعین و امام حسین(ع) می‌پردازیم. نکته سومی که در زیارت اربعین آمده، رهایی از اسارت دنیا و وابستگی‌ها است. پرهیز از دنیازدگی و خود را دیدن و دیگران را فراموش کردن، از آموزه‌های امام حسین(ع) است و یکی از درس‌های کربلا محسوب می‌شود. همچنین انسان نباید خود را ارزان بفروشد و باید عزت و عظمت خویش را حفظ کند. نکته دیگر نیز تمام کردن حجت است که کربلا حجت را بر دیگران تمام کرد. بنابراین باید زیارت اربعین را بیشتر تحلیل و تبیین کنیم. امروزه رسانه‌ها نیز بیشتر شدند و امکانات زیادی هم دارند و می‌توانند به این زیارت بپردازند.
سنگری افزود: کسانی که در راهپیمایی اربعین شرکت میکنند، اعم از کسانی که از ایران و دیگر کشورها می‌روند در کار امام حسین(ع) شریک هستند و گویی زمان را درمی‌نوردند و گویی برمی‌گردند و کنار خیمه‌های امام حسین(ع) هستند یا در میدان در کنار امام(ع) می‌جنگند. جابر خطاب به عطیه می‌گوید ما باید در پیوند خود با اهل بیت(ع) این نکته را رعایت کنیم و بعد وصیتی کرد که برای هر زائری است و حتی خواهش می‌کنم این سفارش و وصیت جابر مطرح شود. ایشان می‌گویند: «أحبِب مُحِبَّ آلِ مُحَمَّدٍ صلى الله علیه و آله ما أحَبَّهُم وأبغِض مُبغِضَ آلِ مُحَمَّدٍ ما أبغَضَهُم»، اگر این را رعایت کنیم؛ یعنی صف‌بندی خود را معلوم کرده‌ایم. زیارت عاشورا نیز تکلیف ما را روشن می‌کند که ما با چه کسی هستیم که برائت و سلام دارد؛ یعنی از زشتی‌ها خود را جدا می‌کنیم و به زیبایی می‌پیوندیم. کسانی که در مراسم اربعین شرکت میکنند، محب آل‌محمد هستند و باید آن‌ها را دوست داشت. فرمود: هرکس دوستدار خانواده پیامبر(ص) باشد و عشق اهل بیت(ع) را داشته باشد، با او نرمش به خرج دهید و حتی اگر این آدم خیلی گناهکار باشد، این محبت سرانجام او را از گناه دور خواهد کرد؛ یعنی اگر سال‌ها با شیطان همراه بوده است، این محبت بین او و گناه فاصله می‌اندازد و نتیجه این را در راهپیمایی می‌بینیم.
دکتر سنگری گفت: اولین نتیجه راهپیمایی اربعین چند روز تمرین زندگی جمعی مبتنی بر عشق و معرفت است. امام حسین(ع) در مرکز این زندگی است و اربعین زندگی در حرکت است. آدم در جمع گم می‌شود و مرور مداوم حضرت امام حسین(ع) در خود را تجربه می‌کند و جمع، سبک‌باری را تمرین می‌کند و مقصد را با خود مرور میکنند. نکته بسیار مهم دیگر در باب ارزش اربعین این است که اربعین در جان زوار بازتاب دارد و این‌طور نیست که فقط مدت حضورشان را در بر بگیرد، بلکه وقتی برمی‌گردند با خاطره‌ها خوش هستند و این در رفتار آن‌ها رسوخ می‌کند و اربعین یک تربیت پنهان و کلاس درسی فشرده است؛ یعنی یک کلاس طبیعی که می‌توانیم آثار آن را ببینیم. عناصری در تمدن اسلامی داریم که جلوه‌های آن را می‌توانیم در این راهپیمایی مشاهده کنیم. چهارمین اثر نیز به هم ریختن معادلات جهانی است؛ راهپیمایی ما داعش را از بین برد و تهاجم فرهنگی غرب را نیز نابود کرد. نکته دیگر اینکه پیام جهانی اربعین باید تدوین شود و باید روی این تأملی کرد که آیا می‌شود پیام جهانی اربعین را مطرح کنیم؟ توصیه شده اگر راهی برای شرکت در این زیارت نداشته باشیم، برویم به پشت بام و سلام بدهیم که این نیز یک پیشنهاد است. خواندن زیارت اربعین و تحلیل مضامین آن نیز پیشنهاد بعدی است و خوب است که روی آن متمرکز شویم. رسانه هم باید فضای سال‌های گذشته را نشان دهد تا این حس افول نکند. راهپیمایی نمادین هم خوب است که ایجاد شود.
سنگری با تاکید بر تقویت ادبیات اربعین گفت: سفرنامه‌ها و دلنوشته‌های مربوط به پیاده‌روی اربعین، فیلم و تئاتر اربعین و برگزاری راهپیمایی نمادین در شهرها می‌تواند به فرهنگ‌سازی پیاده‌روی اربعین کمک کند.
دکتر مسعود معینی‌پور، مدیر شبکه چهار سیما و عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) در این نشست بیان کرد: لازم است مروری کنیم که اربعین در چه زمانی شکل گرفته است. اربعین در دنیای سکولار و عرفی‌شده شکل گرفته که ویژگی آن گسست از امر قدسی است. در این دنیا، فردیت بروز و ظهور دارد و ملاک عمل افراد همین فردیت است و فرد، محور همه مباحث است. مرجع و حجیت اقدامات انسان‌ها نیز فردیت خودشان است و نکته دیگر گسست از هویت‌های تاریخی است. در دنیای جدید یا انقلاب صنعتی چهارم، این گسست هرچه بیشتر رخ می‌دهد که خاصیت دیگر دنیای سکولارشده است که در لحظه و بدون توجه به هیچ زمان و مکان و هیچ مبدأ و مقصدی عمل می‌کند. خصوصیت انسان مدرن این است که مبدأ و معاد را در تفکرات خود حذف کرده تا در لحظه بهره بیشتری ببرد.
دکتر معینی‌پور افزود: در این فضای دنیای عرفی‌شده با این شاخص‌ها، در سال‌های اخیر، راهپیمایی اربعین رخ داد. از ابتدا تاکنون چنین شوری را نداشته‌ایم که موجب تحول اجتماعی شود. در سال‌های اخیر این اتفاق افتاده است، یعنی انسان معاصر در این دنیا قیام‌لله کرده است و به سمت هدفی رفته و از یک مبدأ به سمت مقصدی می‌رود و خدا را مبنای حرکت خودش می‌کند که می‌شود «قیام‌لله». ضمن اینکه وقتی به اهداف امام حسین(ع) نگاه می‌کند نیز برایش مبدأ و معاد هم شکل می‌گیرد. علاوه بر این، چنین انسانی بازگشت به ریشه‌ها و هویت معرفتی خودش را دارد و در نهایت، مقصد خودش را که شهادت و لقاء‌الله است تعیین می‌کند.
مدیر شبکه چهار سیما گفت: ثمرات پیاده‌روی اربعین، فراتر از یک گردهمایی اجتماعی است و محبین امام حسین(ع) در این فضا تجربه‌هایی را آموختند و برای خود برداشتند که تداوم آن در طول سال وجود دارد. در کتاب «مدنیت، عقلانیت، معنویت در بستر اربعین» که در سال ۹۳ منتشر کردیم، بیان شد که گویی دنیای دیگری با هویت‌های دیگری در بستر اربعین شکل می‌گیرد و باید بتوانیم هویت زائر را بیرون از فضای اربعین ادامه دهیم و قاعده انفاق و روحیه ایثاری که در اربعین شکل می‌گیرد را تداوم ببخشیم.
وی افزود: بر اساس نظریه حُب، چند شاخصه برای اربعین در نظر گرفته شده است؛ شاخصه اول سوگواری مطابق دستور اهل بیت(ع) بدون افراط و تفریط است. در این دوره کرونا، بسیاری از حرکات افراطی جمع شد و یک مواجه متعادل و مطابق دستور اهل بیت(ع) دارد شکل می‌گیرد که برکت مهمی است و قابل گفت‌وگو است و می‌شود در این زمینه بحث کرد و تبیین نمود که سبک عزاداری در دوران کرونا و پیش از کرونا چه تفاوت‌هایی داشته است. نکته دوم، حماسه و شور است که در اربعین کرونایی خارج از زمان و مکان داریم حماسه و شور را از دست می‌دهیم، ولی عقلانیت و شعور و معرفت دارد رشد می‌کند.
معینی‌پور تصریح کرد: یکی از برکات تدبیر خداوند بر اینکه از ما سلب توفیق می‌شود که در مجالس حضور یابیم این است که بررسی کنیم که ایمان دینی و تقویت باورهای دینی بر اساس حضور در مجالس اهل بیت(ع) در ما شکل گرفته و رشد کرده و این عقلانیت بروز و ظهور داشته یا خیر که اگر جریان پر هیجانی وجود نداشت، در رثای اهل بیت(ع) مجالس را برگزار می‌کنیم یا از معارف اهل بیت(ع) برداشت می‌کنیم یا حضور و بهره‌گیری ما از معارف اهل بیت(ع) و رشد معرفت ما محدود به برگزاری مجالس اهل بیت(ع) به صورت حضوری می‌شود و آن شور و هیجان باید چاشنی کار باشد.
وی افزود: ماجرای کرونا نشان داد که بالا بردن عقلانیت، معرفت و تعمیق ایمان دینی در بستر این چند سالی که مردم در داستان اربعین مشارکت دارند، به قدری اثربخش بوده که علاوه بر بروز و ظهور خدمات اجتماعی که در اربعین یاد گرفتیم، نشان می‌دهد نرفتن به این مراسم چیزی از باور مردم ما کم نکرد. ما در این دو سال با رسانه و برگزاری جلسات اهل بیت(ع) درگیر هستیم و مردم شوق و ذوق حضور دارند و رعایت میکنند و خانه‌های خود را تبدیل به تکایا کرده‌اند. در اینجا باید خواهش کنم این مسئله را جدی بگیریم؛ چون راهی برای توسعه معارف اهل بیت(ع) در این دوران به غیر از جدی گرفتن رسانه نداریم و این مسئله بین مردم باید رواج بیشتری داشته باشد. در اینجا سعی کردم هم توجه مجددی به بستری که اربعین در آن شکل گرفته بدهم و هم حوزه‌هایی که شاخصه‌های اربعین است را در نظر بگیریم که در این‌ها فقط حماسه و شور را کم داریم، اما رثای اهل بیت(ع) و عقلانیت و معرفت و تعمیق باورهای دینی را داریم و صرف از دست رفتن مناسک ظاهری دلالت بر از بین رفتن رثای اهل بیت(ع) و تعمیق باور دینی و رشد معرفت و عقلانیت نیست و امیدواریم در این مسیر موفق باشیم.
در بخش دیگری از این نشست نوبت به سخنرانی رئیس پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی رسید. وی طی سخنان کوتاهی بیان کرد: در سال‌های ۹۷ و ۹۸ جمعیتی بین سه تا چهار میلیون ایرانی به مراسم اربعین رفتند؛ یعنی ۱۵ میلیون خانواده درگیر رخداد اربعین بودند و اگر این تعداد را به علاوه مجموعه‌ای از نیروهای خدماتی، امنیتی، تامین‌کنندگان مباحث حوزه سلامت و… کنیم، می‌بینیم جمعیتی حدود۲۰ میلیون نفر در حدود یک ماه درگیر اربعین بودند و این میزان از مشارکت فوق‌العاده است و قابل قیاس با پدیده دیگری ماقبل خود نیست. این وضعیت مثل تعطیلات عید نوروز برای شهرها اتفاق می‌افتاد. این برنامه خارج از تولید محتوای مستقلی بود که در رسانه‌ها وجود داشت. اما از زمانی که با کرونا درگیر شدیم، این فرصت را در اختیار نداریم. از این سرفصل شورآفرین اربعین که بگذریم، می‌بینیم برای بخشی از مردم که به‌دلایلی (مباحث مالی، مباحث کاری و…) امکان حضور را نداشتند، برنامه‌ها و مناسکی به صورت خودجوش در توصیف این رخداد به‌وجود آمد. راهپیمایی بسیار بزرگ جاماندگان شکل گرفت که رخدادی ملی بود. این برنامه‌ها در سال‌های ۹۷ و ۹۸ به یک رویداد چندصدهزار نفره (حدفاصل میدان امام حسین تا شاه عبد العظیم) تبدیل شد و جمعیت بی‌مانندی حضور داشتند. راهپیمایی زیارت امام رضا (ع) نیز بر همین اساس بعدها شکل گرفت.
دکترمهدی پور تصریح کرد: ما از عناصر موجود در اربعین فقط حس پیاده‌روی را در این ایام نداریم و پیشنهادم در این شرایط کرونایی این است که موکب‌ها دست به‌کار شوند. به این معنا که موکب‌ها سه جنس خدمت را داشته‌اند؛ خدمت اول آشامیدن بوده است، خدمت دوم اسکان و استراحت هست؛ و سومین خدمت نیز برای غذا و خوراک بوده و طیف زیادی از موکب‌داران ایرانی نیز مشارکت داشتند. امروزه بسیاری از مردم ما گرفتار کرونا بوده و در بیمارستان‌ها بستری هستند و کادر درمان نیز درگیر این رخداد است و سیستم بهداشتی تحت فشار است. یک پیشنهاد این است که در بیمارستان‌های بزرگ و درگیر شهرها، موکب‌هایی برپاشود که همین سه خدمتی که موکب‌ها به زوار می‌دادند به بیماران کرونایی بدهند. سیستم درمان تحت فشار جدی است و باید به کمکشان شتافت و همین سه خدمت موکب‌ها را باید به بیماران ارائه کرد. خیرات و تبرکات را باید جاری نمود. مشارکت افراد فعال فرهنگی در این زمینه قابل توجه خواهد بود.
دکترمهدی پور ادامه داد: اربعین برای ما تبدیل به یک رخداد تمدنی شده است و همایشی از یک امت واحده را به نمایش می‌گذارد شاید به‌خاطر شکاف و افتراقی که امروزه کرونا به‌وجود آورده نمی‌توانیم پیاده‌روی اربعین را ثبت کنیم اما می‌توانیم آن را تداعی کنیم. در سال های گذشته زوار کشورهای همسایه از طریق ایران، به عراق مشرف می‌شدند که امسال نیستند، این پردازش در حوزه رسانه و مجازی باید صورت بگیرد. به ساحت‌های تمدنی موضوع باید توجه کرد و به هر گونه ابزار مشروع و قابل درک افکار عمومی باید التفات کرد. علاوه بر این در پیرامون ایران به‌جز عراق هم فضا را باید در نظر گرفت و شور زوار از کشورهای هند، پاکستان، کشمیر، آذربایجان، افغانستان و … را به تصویر کشید و روایت نمود و این حادثه تمدنی بزرگ را حفظ کرد. حداقل تا یکی دو سال دیگر هم کرونا هست پس باید ایده‌پردازی کرد و شماتیک اربعین باید نهادینه شود.
