به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، دومین پیش نشست علمی همایش فلسفه دین اسلامی با عنوان «مولفه ها و شاخصه های فلسفه دین اسلامی» با حضور و ارائه آقایان دکتر محمد محمدرضایی، دکتر رسول رسولی‌پور، حجت الاسلام والمسلمین دکتر حمیدرضا شاکرین روز چهارشنبه ۱۲ آذرماه جاری در فضای مجازی برگزار شد.
در این نشست که به همت قطب علمی فلسفه دین اسلامی پژوهشگاه و با همکاری برخی موسسات علمی همچون موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمیتی (ره) و مجمع عالی حکمت اسلامی برگزار شد هر یک از اساتید دیدگاه و نکات خود را درباره مولفه ها و شاخصه های فلسفه دین اسلامی بیان نمودند.
دکتر محمدرضایی به عنوان نخستین سخنران این نشست با طرح این پرسش سخن خود را آغاز نمود: آیا می توان فلسفه دین اسلامی داشت و اگر ممکن است مولفه ها و شاخصه های آن چیست؟ وی در پاسخ به این پرسش گفت: تعریف رایجی از فلسفه دین در آثار این حوزه وجود دارد مبنی بر اینکه فلسفه دین تفکر فلسفی درباره دین و بررسی آموزه های اساسی آن است. فلسفه دین ترکیبی از دو واژه دین و فلسفه است و برای اینکه بدانیم فلسفه دین چیست باید تصویر روشنی از دین و فلسفه داشته باشیم. فلسفه تاریخی به بلندای بشر دارد و از دوران باستان تا کنون نحله ها و مکاتب فلسفی بسیاری ظهور کرده اند و این بدین معناست که هر فیلسوفی می تواند با مکتب فکری خود درباره دین بحث فلسفی داشته باشد. اما دین نیز معنای عامی ندارد و مانند فلسفه عرض عریضی دارد. لذا در فلسفه دین باید مشخص شود که منظور از دین کدام دین است. دین مسیحیت، اسلام، یهودیت و مانند آن میتواند مورد بحث باشد. البته مسائل و موضوعات عام نیز می تواند مورد توجه فیلسوف دین باشد هر چند در این موضوعات عام نیز میان ادیان تفاوتهای بسیاری مشاهده می شود. مثلا خدایی که در مسیحیت مطرح می شود با خدایی که در اسلام مطرح می شود تفاوت دارد. بنابراین پرداختن به این موضوعات عام در میان همه ادیان بسیار دشوار است. بر این اساس فیلسوف دین برای فلسفه پردازی درباره دین باید هم مکتب و دیدگاه فلسفی خود را مشخص کند و هم دینی که درباره آن بحث می کند مشخص نماید. بنابراین فلسفه دین اسلامی در یک تعبیر این است که فیلسوف دین، دین اسلام را برای بررسی و فلسفیدن درباره آن انتخاب می کند. حتی میتوان از فلسفه دین با قرائت شیعی سخن گفت. در اینجا فیلسوف دین قرائت شیعی از دین اسلام را مورد توجه قرار می دهد.
این استاد دانشگاه تهران در ادامه افزود: نکته مهم دیگری که باید به آن توجه نمود این است که برای قلسفیدن درباره یک دین باید فهم درستی از آن دین داشت. اما چه کسانی می توانند فهم درستی از یک دین داشته باشند؟ در اسلام با قرائت شیعی یک نوع عقلانیت در ضمن دین مورد توجه است. علامه طباطبایی (ره) معتقد است اصولا تفکر دینی اسلام با تفکر عقلانی و فلسفی دو تعبیر از یک واقعیت است.
وی در ادامه گفت: تا اینجا یک تعبیر از فلسفه دین اسلامی مورد توجه بود. اما از سوی دیگر باید توجه داشت همانطور که فیلسوف می تواند مثلا با فلسفه کانتی درباره دین فلسفه ورزی کند به همان نحو میتوان از مکاتب فلسفه اسلامی مانند فلسفه صدرایی یا سینوی برای فلسفیدن درباره اسلام بهره برد. اگر فلسفه نامناسبی برای فلسفیدن درباره یک دین انتخاب شود ممکن است فهم نادرستی از آموزه های آن دین بدست آید و اگر فلسفه مناسب و درستی انتخاب شود این فهم درست تر خواهد بود.
محمدرضایی در ادامه افزود: ممکن است این پرسش مطرح شود که با این تعبیر که مطرح کردید تمایزس مسان کلام و فلسفه دین مطرح نخواهد بود؟ پاسخ این است که در آنچه در تمایز فلسفه و کلام بیان شده مبنی بر این است که فیلسوف متکلم متعهد به آموزه های دین است اما قبلسوف این تعهد را ندارد. اما به نظر می رسد در بحث علمی و عقلانی ما مجالی برای نیت خوانی متفکر نداریم و آنچه در برابر ما هست ادله و استدلال های فیلسوف و متکلم است. اگر متکلم سیر عقلانی درستی طی کرده باشد چه دلیلی هست که استدلال را از او نپذیریم و به نیت خوانی از هدف و التزام او توجه کنیم. ضمن آنکه فلاسفه بزرگی مانند ایمانوئل کانت نیز همواره تأکید کرده اند که به آموزه های دوران کودکی خود توجه دارند و به آنها پایبندند. بنابراین در این مورد تفاوتی میان کلام و فلسفه دین نیست و باید دید آیا روش عقلانی و تفکر عقلانی مورد توجه بوده یا خیر؟ اگر این روش رعایت شده باید مورد پذیرش قرار گیرد.
سردبیر قبسات در ادامه گفت: درباره مولفه ها و شاخصه های فلسفه دین ابتدا به دیدگاه جان هیک اشاره می کنم. جان هیک برای فلسفه دین برخی مولفه ها و شاخصه ها را مشخص کرده است. او می گوید فلسفه دین زیر مجموعه فلسفه است نه الهیات و فلسفه دین ابزاری برای آموزش دین نیست و از متعلق خودش ممتاز و متمایز است. اما باید دقت کرد آنچه جان هیک می گوید تحت تأثیر فرهنگ خاصی است که فلسفه را از دین جدا می داند. ترتولیان می گوید اورشلیم را با آتن چه کار؟ یعنی فلسفه با دین چه کاری دارد؟ تفکر مسیحیت رازوار است و با تفکر فلسفی رابطه ای ندارد. البته فلسفه دین را به عنوان یک رشته دانشگاهی محترم می داند. بر اساس این فرهنگ جان هیک فلسفه دین را از الهیات متمایز می کند. اما در تفکر اسلامی به ویژه تفکر اسلامی شیعی الهیات همان خردورزی در دین است و بنابراین میان فلسفه دین و الهیات تمایزی نیست. فلسفه دین میتواند زیر شاخه الهیات باشد و بالعکس. همچنین فلسفه دین برای دینی که با تفکر فلسفی عجین نباشد نمی تواند برای آموزش استفاده شود. در چنین دینی صرفا باید توصیه به ایمان شود. اما در دینی مانند اسلام فلسفه دین می تواند وسیله ای برای آموزش دین باشد. البته بخشی که با نقل مطرح می شود باید از این مسئله متمایز شود. در باره شاخصه سوم نیز باید گفت در تفکر فلسفه دین اسلامی تمایزی میان فلسفه دین از موضوعش مطرح نیست چرا که دین اسلامی و به ویژه دین اسلام شیعی عین عقلانیت است.
دومین سخنران این نشست دکتر رسولی پور بود. وی با گزارشی کوتاه از نشست «چیستی و امکان فلسفه دین اسلامی» آغاز نمود و در ادامه گفت: بنده معتقدم فلسفه دین اسلامی به سه معنا ممکن است. یکی اینکه در عقل ورزی مسائل خاص دین اسلام مورد توجه باشد. مسائلی مانند شفاعت و مانند آن که این وجه تمایز فلسفه دین اسلامی از سایر فلسفه های دین خواهد بود. معنای دوم این است که تلاش های اندیشمندان و فلاسفه مسلمان درباره آموزه های دین و چالش هایی که در برابر دین ممکن است مطرح شود، مورد توجه قرار گیرد و مجموعه این تلاش ها را فلسفه دین اسلامی بدانیم. معنای سوم این است که روش خاصی داشته باشیم و بر مبنای آن فلسفه دین اسلامی داشته باشیم. و به نظر می رسد آنچه در ایران دنبال می شود همین رویکرد سوم است. لذا تأکید می کنم با اینکه فلسفه دین را همان دین فلسفی یا کلام عقلانی بدانیم مخالفم و این را یک دانش دیگری غیر از فلسفه دین می دانم.
عضو هیأت علمی دانشگاه خوارزمی در ادامه افزود: شاخص ترین ویژگی فلسفه پرسشگری است. لذا با هر مکتب فلفی که بخواهیم درباره دین فلسفه ورزی کنیم، مهمترین شاخص آن پرسشگری است. یعنی پرسشهای منطقی مطرح است که باید تلاش شود تا پاسخ درخور به آنها داده شود. چه سنت تحلیلی و چه سنت قاره ای تلاشی برای ارائه پاسخ می کنند اما پاسخ قطعی و نهایی در میان نیست. آنچه که مهم است پرسش محوری است نه پاسخ محوری. لذا در فلسفه دین ما به عنوان یک فیلسوف درباره دین بحث می کنیم و فلسفه یعنی خرد ورزی که محور آن پرسشگری است. اگر از ابتدا مخالف پرسشگری باشیم یا اساسا پرسش را شبهه بدانیم از فلسفه دین فاصله گرفته ایم. اینکه سریع به دنبال پرسش صحیح یا درست یا کامل باشیم و راه پرسشگری را ببندیم ما را در در فلسفه دین دچار مشکل می کند. مثلا اگر از ابتدا پاسخ ملاصدرا در برهان صدیقین را پاسخ درست در مسئله اثبات وجود خدا بدانیم دیگر جایی برای پرسشگری نیست و دیگر پاسخ ها را نیز شبهه تلقی خواهیم کرد و این به نظر من فلسفه دین نسیت و به کلام یا الهیات منتهی می شود.
وی در ادامه گفت: بنده موافقم که بنیان های فکری بسیاری از فلاسفه دین بنیان های سکولار است اما در سنت مسیحی نیز درباره فلسفه دین مسیحی یا وظیفه فلاسفه دین مسیحی سخن گفته شده است. پلانتینگا دو وظیفه برای فلاسفه دین مسیحی ترسیم می کند یکی از آنها این است که نسبت به آنچه فلاسفه مسیحی گفته اند نگاه انتفادی داشته باشند و همواره به بازخوانی اندیشه های خود بپردازند. در فلسفه اسلامی هم به همبن نحو است. اینکه برخی می گویند برهان صدیقین مصادره به مطلوب است چیزی است که ما به آن نیاز داریم و این شیوه فلسفه دین است. نه اینکه من قبول دارم برهان صدیقین مصادره به مطلوب است، بلکه منظور من این است که هیچ برهانی را به عنوان حرف آخر و نهایی تلقی نکنیم و همواره اجازه پرسشگری داشته باشیم. بنابراین مهمترین شاخصی که باید در فلسفه دین مورد توجه باشد پرسشگری است. قطعا فرمایشات معصومین (ع) و آموزه های قرآن برای دریافت بسیاری از مسائل و موضوعات فلسفه دینی در اسلام برای ما راهگشاست اما نباید فراموش کنیم که آنچه فلاسفه دین بیان می کنند به اندازه بضاعت و فهم آنها و تلاششان برای مستدل کردن آنهاست و نقد اینها نباید به عنوان نقد ائمه معصومین (ع) یا قرآن یا دین تلقی شود. تفاوت اصلی میان دین فلسفی و فلسفه دین همین است. به عنوان آخرین نکته لازم می دانم اشاره کنم که ترتولین نمی تواند نماد فلسفه مسیحی تلقی شود و ایمان گرایی را نمی توان سنت غالب در فلسفه مسیحی دانست.
سومین و آخرین سخنران این نشست علمی حجت الاسلام و المسلین شاکرین بود. وی نیز به ارائه تصویری از فلسفه دین اسلامی پرداخت و گفت: وقتی فلسفه دین را که خود یک فلسفه مضاف است به یک دین خاص مانند اسلام اضافه می کنیم معانی مختلفی می تواند مورد نظر باشد. یک وقت مراد ما کاوش های فلسفی در مورد آن دین خاص هست. یعنی یک سری پرسش هایی برای ما مطرح است که درباره هر دینی نیست بلکه صرفا درباره یک دین خاص است و این زمینه پرسشگ و فلسفه ورزی درباره آن دین خاص را فراهم می کند. من نام این را اگر مثلا درباره اسلام باشد فلسفه دین اسلام می گذارم. یعنی یک رشته مطالعاتی درباره اسلام داریم که در ایم مطالعات هم به لحاظ سنخ مسائل و پرسش ها سنخ مسائل و پرسش های فلسفی مطرح است و هم روش عقلی را مورد توجه قرار می گیرد. این یک نحوه تصویر است که البته به نظر نمی رسد وقتی در جامعه علمی امروز می گوییم فلسفه دین اسلامی منظورمان این تصویر باشد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در ادامه گفت: تصویر دیگری که ممکن است مطرح باشد این است که گاهی ما یک سلسله پرسش هایی از سنخ فلسفه دین داریم مانند منشأ دین، گوهر و صدف دین، پلورالیسم دینی و مانند آن و برای پاسخ به این پرسش ها یک دین خاص را استنطاق می کنیم و پاسخ را از آن دین دریافت می کنیم. به عبارت دیگر می خواهیم ببینیم پاسخ آن دین درباره این پرسش ها چیست؟ لذا در اینجا پرسش ها درباره آن دین نیست بلکه پاسخ آن دین را درباره یک پرسش عام جویا می شویم. مثلا میخواهیم ببینیم منشد دین بطور عام از نظر قرآن یا اسلام چیست؟ نه اینکه منشأ اسلام چیست؟ بلکه منشأ دین بطور کلی مورد سئوال و پرسش است اما پاسخ این پرسش از اسلام دریافت می شود. پس پرسش ها از سنخ پرسش های فلسفه دین است اما پاسخ از یک دین خاص دریافت می شود و کاربرد عقل هم برای دریافت همین پاسخ است. یعنی عقل برای بررسی در آن دین بکار می رود تا پاسخ آن دین دریافت شود. به نظر می رسد کاربد فلسفه دین اسلامی در فضای علمی رایج به این معنا هم نباشد. اما چنین کاری هم ممکن است و فلسفه بودن آن هم به لحاظ سنخ پرسش های آن است.
وی در ادامه گفت: اما تصویر سومی که ممکن است ترسیم شود این است که هم پرسش های ما پرسش های عام فلسفی درباره دین است و هم روش ما روشی عقلی است اما این شیوه تعقل فلسفی برآمده از یک فلسفه ای است تکه آن فلسفه از یک پایگاه بک دین نشأت گرفته است. نه اینکه این فلسفه تعقلی نیست و بر اساس آیه و روایت به معنای تعبدی آن پیش رفته باشد، بلکه کاملا خردورزی و فلسفه است و حتی زمینه برای انتقاد و بحث باز است اما این فلسفه مبتنی بر دیدگاه یک دین است. مثلا فلسفه صدرایی بر مبنای یک دیدگاه توحیدی شکل گرفته و مسئله آن هم این نیست که فقط به مسائل دین اسلام پاسخ دهد بلکه به هر مسئله عام دینی امکان پاسخگویی دارد. مثلا مسئله پیدایش و منشأ دین را در هر سنت دینی می تواند مورد بررسی قرار دهد. به این معنا می توانیم فلسفه دین اسلامی داشته باشیم و در این تصویر هم پرسش ها فلسفه دینی است و هم شیوه بررسی ما فلسفی است و هم امکان پرسشگری در آن باقی است.
حجت الاسلام شاکرین در ادامه افزود: نکنه دیگری که می خواهم به آن اشاره کنم این است که درست است که کلام در ذات خود دفاع از آموزه های دینی را مورد توجه دارد و فلسفه ذاتا چنین تعهدی ندارد، اما در فلسفه هم عملا چنین دفاعی صورت می گیرد اما در عین حال امکان نقد و پرسش باقی است. البته در کلام هم همین گونه هست و همچنان امکان نقد و پرسش باقی است. بنابراین می توان فلسفه دینی داشت که در عین اینکه عام است و در رابطه با ادیان مختلفی پرسش های فلسفی مطرح می کند و فلسفه ورزی می کند، در عین حال پاسخ هایی که ارائه می دهد هدایت شده است و از یک پایگاه فکری و از یک مبانی و یک دستگاه معرفتی که ریشه های دینی دارد هدایت می شود، اما روش آن حتما عقلی است. این در واقع همان شاخصه های فلسفه دین اسلامی است. یعنی پرسش های فلسفی از ادیان به شیوه عقلانی اما متأثر از یک جهان بینی و دستگاه معرفتی خاص که همان اسلام است. و در عین حال همچنان راه را برای نقد باز می گذارد.
در ادامه این نشست اساتید حاضر و ارائه دهنده بحث در نشست به تبیین دیدگاه خود و پاسخ بخ برخی پرسش های مطرح پرداختند و در انتها پرسش و پاسخ با حاضران در نشست برگزار شد.
