به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به مناسبت فرارسیدن هفته پژوهش بر آن شدیم تا با دکتر مهدی عباس‌زاده عضو هیات علمی گروه معرفت‌شناسی و معاونت امور پژوهشی و آموزشی پژوهشگاه گفت‌وگویی داشته باشیم و از دستاوردهای علمی (کارنامه کمی و کیفی) پژوهشگاه باخبر شویم.
در ادامه نظر شما را به این گفت‌وگوی خواندنی با دکتر مهدی عباس‌زاده جلب میکنم.
- دستاوردهای علمی پژوهشگاه در قالب کمی و کیفی تا امروز چه بوده است؟
به نام خدا؛ تشکر میکنم از ترتیب دادن این گفت‌وگو. در ابتدای سخنانم هفته پژوهش را به همه‌ی پژوهشگران و اعضای هیات علمی و محققان حوزوی و دانشگاهی خصوصا در عرصه علوم انسانی تبریک عرض کرده و امیدوارم پژوهش‌های انجام شده در کشور به سمت حل مسائل واقعی و عینی جامعه و نظام اسلامی ما پیش رود.
راجع‌به این سوال باید عرض کنم که از جهت کمی، استحضار دارید که پژوهشگاه در سال ۱۳۷۳ تاسیس شده و از آن زمان تا کنون فعالیت‌های مختلف و متنوعی را در دستور کار خود قرار داده است. ما در حال حاضر در پژوهشگاه، چهار پژوهشکده و چهار مرکز وابسته و یک قطب علمی داریم. پژوهشکده‌های حکمت و دین‌پژوهی، نظام‌های اسلامی، فرهنگ و مطالعات اجتماعی و دانشنامه‌نگاری دینی، همچنین مراکز پژوهش‌های جوان، مطالعات فضای مجازی، مطالعات پیشرفت و تمدن و مرکز رشد علوم انسانی و نیز قطب علمی فلسفه دین. ۲۱ گروه علمی فعال پژوهشکده های پژوهشگاه به تحقیق و فعالیت می‌پردازند که این گروه‌های علمی تشکیل شده است از اعضای هیات علمی که به صورت تمام وقت به فعالیت‌های پژوهشی مشغولند و محققینی که به صورت پروژه‌ای با پژوهشگاه همکاری دارند. اعضای هیات علمی ما مشتمل بر ۶۴ عضو هیات علمی تمام وقت است که از این تعداد شش عضو در مرتبه استادی، بیست عضو در مرتبه دانشیاری، سی عضو در مرتبه استادی و هشت عضو در مرتبه مربی هستند.
علاوه بر اینها پژوهشگاه مجلات علمی دارد که از این مجلات چهار مجله به عنوان مجله علمی پژوهشی از وزارت عتف یا حوزه علمیه مجوز گرفتند و به فعالیت می‌پردازند که عبارتند از مجله ذهن که در حوزه معرفت‌شناسی و دانش‌های مرتبط فعالیت می‌کند و تا کنون ۸۱ شماره از آن به چاپ رسیده و این مجله مجوز پژوهشی از حوزه‌های علمیه دارد.
مجله قبسات که ۹۵ شماره از آن تاکنون به چاپ رسیده و این مجله از وزارت علوم مجوز پژوهشی دریافت کرده و عرصه آن مباحث کلام و دین‌پژوهی است.
مجله بعدی حقوق اسلامی است که در زمینه مسائل فقهی و حقوق اسلام فعالیت می کند و ۶۰ شماره تا کنون از این مجله چاپ شده است و مجوز پژوهشی خود را از وزارت علوم دریافت کرده و نهایتاً مجله اقتصاد اسلامی که در زمینه مسائل مالی و اقتصادی با رویکرد اسلامی فعالیت می کند و ۷۷ شماره تا کنون از این مجله چاپ شده و این مجله از وزارت علوم درجه پژوهشی دریافت کرده است. همچنین مجله کتاب نقد که از قدیمی ترین مجلات پژوهشگاه است به صورت مجله تخصصی فعالیت می‌کند و تاکنون ۷۸ شماره از این مجله به چاپ رسیده است و اخیرا معطوف به موضوع علم دینی فعالیت می کند. همچنین به تازگی بحث تاسیس مجله ای به نام جامعه پژوهی با همکاری انجمن تحول در علوم انسانی مطرح شده و این مجله قرار است به حل مسائل اجتماعی و فرهنگی بپردازد تاکنون در حد یک شماره از این مجله آماده شده است که قرار است به زودی فعال شود و شماره های بعدی آن نیز آماده شود.
اگر بخواهیم دستاوردهای کمی پژوهشگاه را در یک نگاه عرض کنیم به صورت آماری وضعیت پژوهشگاه به این نحو است:
مجموعه طرح‌های پژوهشی اعم از اینکه در دست اجرا باشند و یا اتمام یافته ۱۵۴۶ طرح در پژوهشگاه در دستور کار قرار داشته است. آثار منتشر یعنی کل تحقیقات پژوهشگاه که چاپ شده است تا کنون ۱۰۸۷ عنوان کتاب منتشر شده است. مقالات علمی که در پژوهشگاه تولید شده اعم از مقالات پژوهشی یا مقالات تخصصی عبارت است از ۳۰۶۷ عنوان مقاله و مجموعه شماره های مجلات پژوهشگاه که تاکنون منتشر شده ۵۲۵ عنوان است.
دانشنامه‌های دینی که تا به حال منتشر شده دانشنامه امام علی(ع) است که در سالی که به نام حضرت امیر علیه السلام نامگذاری شد توسط پژوهشگاه در سیزده مجلد تهیه شود و به چندین نوبت چاپ هم رسید و استقبال بسیار خوبی از آن شد.
دانشنامه بعدی که طی چند سال گذشته به چاپ رسید دانشنامه فاطمی (سلام الله علیها) است که موضوعات مختلف را از دید حضرت فاطمه (سلام الله) بررسی می‌کند و در شش جلد منتشر شده و دانشنامه قرآن شناسی که مجموعه معظمی هست اما تاکنون دو جلد از آن به چاپ رسیده و چند جلد هم در شرف چاپ است که مسائل مختلف را از دیدگاه قرآن بررسی کرده و به نقد دانشنامه هایی که در دنیا در مسائل قرآنی شبهاتی ایجاد کرده پرداخته، مانند دانشنامه قرآنی لایدن که در این دانشنامه نقد شده است.
پژوهشگاه همچنین کرسی‌های نظریه پردازی را تاسیس و برگزار کرده است و با هیئت حمایت از کرسی های نظریه پردازی، نقد و مناظره ارتباط مناسبی داشته و تاکنون ۱۴ کرسی نظریه پردازی را توانسته برگزار کند و به تایید هیئت حمایت از کرسی ها برساند.
در موضوع همایش ها و نشست های علمی و کرسی های ترویجی تاکنون ۲۳۶۵ مورد پژوهشگاه در طی سنوات فعالیت خود برگزار کرده است و از این جهت نیز فعالیت پژوهشگاه چشمگیر است.
همچنین بخشی به نام بخش بین الملل در پژوهشگاه دایر شده که دو وظیفه اصلی را دنبال می کند. این وظایف عبارتند از ترجمه و نشر آثار پژوهشگاه به زبانهای خارجی، زبان های اصلی دنیا مانند عربی، انگلیسی، فرانسه، آلمانی، اردو، روسی، اسپانیولی، ترکی و… که تاکنون حدود ۳۵ مورد از آثار پژوهشگاه را توانسته به این زبان ها ترجمه و چاپ کند که این کار عمدتاً توسط ناشران خارجی صورت گرفته و در خارج از کشور هم توزیع شده است. پژوهشگاه حدود ۱۰ اثر در دست نشر قرار داده و ۸۹ اثر را در دست اجرا برای ترجمه و چاپ به زبانهای خارجی دارد. بخش دیگر ارتباطاتی است که ما با موسسات و مراکز علمی بین المللی دیگر برقرار می کنیم. فعالیت‌های پژوهشگاه در این عرصه هم نسبتا قابل توجه بوده است. بانک های اطلاعاتی ما از محققین خارجی داریم حدود ۱۴۰۰ مورد، بانک های اطلاعاتی مراکز علمی خاص حدود ۱۰ مورد، دوره های دانش افزایی اعضای هیئت علمی پژوهشگاه برای امکان ورود در عرصه های بین الملل حدود ۱۲ مورد، حضور در همایش های خارجی و بین المللی حدود ۴۰ مورد، همکاری علمی با موسسات بین المللی حدود ۲۵ مورد، همچنین پژوهشگاه تاکنون سه همایش بین المللی ترتیب داده، نشست ها و گفتگو هایی به شکل مجازی یا فیزیکی با صاحبنظران خارجی برگزار کرده بیش از ۱۰۵ مورد، عضویت پژوهشگاه در مجامع خارجی حدود سه مورد و سایت انگلیسی و عربی که در سالیان گذشته تاسیس شده است. این را هم باید عرض کنم که پژوهشگاه قطب علمی فلسفه دین در کشور است، با مجوز وزارت علوم تحقیقات و فناوری و چند سالی است در عرصه فلسفه دین اسلامی به فعالیت می‌پردازد.
در زمینه همکاری های علمی پژوهشگاه به ویژه در سال های اخیر در این زمینه فعال شده و تا الان توانسته ۱۲۰ مورد تفاهم‌نامه با دستگاه‌های مختلف کشور منعقد کند و حدود ۱۹۱ مورد قراردادهای همکاری علمی اعم از قراردادهای کلی و جزئی را منعقد نماید.
این خلاصه‌ای بود از فعالیت‌های کمی پژوهشگاه در طول سال های فعالیت آن. اما در بخش کیفی عرض می کنم که بعضی ویژگی ها یا اختصاصات وجود دارد که پژوهشگاه را به عنوان یک دستگاه کیفی می تواند به جامعه علمی معرفی نماید و بنده به بعضی از این موارد اشاره می کنم:
نکته اول این است که پژوهشگاه برخوردار از اعضای هیئت علمی و محققان حوزوی- دانشگاهی است. یعنی ترکیب هیأت علمی پژوهشگاه عمدتا از محققانی تشکیل شده که هم تحصیلات حوزوی داشته اند و هم تحصیلات دانشگاهی. بنابراین با توجه به این تحصیلات هم توانایی کشف و حل مسئله های جدید در مرزهای دانش را دارند و هم در مبانی و مسائل اندیشه اسلامی تبحر داشته و می توانند از زاویه اسلامی به تحقیق و پژوهش در عرصه علوم انسانی بپردازند.
همچنین در پژوهشگاه طرحی برای مدیریت پژوهش در نظر گرفته شده به عنوان طرح تمحض علمی اعضا که طبق این طرح هر عضو هیأت علمی برای یک بازه زمانی نسبتاً طولانی از فعالیت خود در حوزه خاص و تخصصی متمرکز می‌شود و در آن حوزه فعالیت علمی و موظفی خود را انجام می دهد. این باعث می شود که اعضای هیأت علمی پژوهشگاه دچار پراکنده کاری نشده و بتوانند در موضوع خاصی و در حوزه های محدودی در جامعه سرشناس شده و تبدیل به خبره و نخبه علمی شوند و این طرح تاثیر خود را در برون داد پژوهشگاه نمایان کرده که اعضای پژوهشگاه اغلب در حوزه های خاصی در کشور شناخته شده هستند و به آنها در مسائل علمی رجوع می شود. لذا می‌توانیم این موضوع را به عنوان دستاوردی مهم در مدیریت پژوهش پژوهشگاه در نظر بگیریم.
همچنین پژوهشگاه به دنبال تربیت محققان در عرصه‌های مطرح و مهم علوم انسانی هم بوده و دوره های دکتری پژوهش محور را تاسیس کرده که این باعث می شود که پژوهشگاه و محققان آن بتوانند یافته هایپژوهشی خود را به عرصه آموزش برسانند و از سوی دیگر باعث می شود که محققینی کارآمد برای تحقیق و پژوهش در رشته های علوم انسانی تربیت شوند. تاکنون ۶ دوره دکتری در پژوهشگاه به صورت رسمی با مجوز وزارت علوم برگزار شده و اکثر دانش پژوهان این عرصه پایان نامه های دکتری خود را دفاع کرده یا در حال دفاع می باشند، و عرض کردم این دوره‌ها آموزشی محض نبوده و پژوهش محور است و از این جهت اهمیت ویژه‌ای دارد.
مسئله بعدی که ممکن است به عنوان یک شاخص کیفی در فعالیت های پژوهشگاه به شمار بیاید مسئله حل معضلات و مسائل جدی است که نظام اسلامی و حکمرانی در ایران با آنها مواجه است. پژوهشگاه در این زمینه در حوزه های مختلفی ورود کرده است. در واقع پژوهشگاه سعی بر آن دارد که تحقیقات خود را به نیازهای جامعه علمی و نیازهای حاکمیت در عرصه های مختلف اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و سایر عرصه ها معطوف نماید که من گزارش این موارد را در ادامه عرض خواهم کرد. - جوایز و افتخارات کسب شده و عناوین برتر پژوهشی پژوهشگاه از چه قرار است؟
پژوهشگاه هر ساله در جشنواره های مختلفی که در کشور برگزار می‌شود حضور فعال و پررنگی داشته است. اگر بخواهیم به صورت آماری عرض کنیم، در ۱۴ مورد پژوهشگاه به عنوان سازمان برتر اعلام شده است که دو مورد آن در جشنواره فارابی در چند سال گذشته بوده که پژوهشگاه به عنوان موسسه پژوهشی برتر معرفی شد. استحضار دارید که جشنواره فارابی مهم‌ترین جشنواره کشور در عرصه علوم انسانی است.
۱۷مورد محققین ما به عنوان محقق برتر اعلام شده‌اند. همچنین در سال های اخیر در جایزه جهانی علوم انسانی اسلامی محققین ما به عنوان محقق برتر در این عرصه معرفی شده‌اند.
۳۲۸ مورد تحقیق برتر در کارنامه پژوهشگاه وجود دارد، یعنی در جشنواره‌های مختلف اعم از فارابی، کتاب سال جمهوری اسلامی، کتاب سال حوزه، دین پژوهان و جشنواره‌هایی از این دست تحقیقات پژوهشگاه به عنوان تحقیق برتر شناخته شده است. همچنین هشت مورد مجله برتر که مجلات پژوهشگاه به این عنوان رسیده‌اند و ۵۳ مقاله از مقالات تولیدی پژوهشگاه در جشنواره هایی که مرتبط با مجلات و مقالات پژوهشگاه بوده منتخب شده‌اند و مجموعا افتخارات و جوایز پژوهشگاه را به لحاظ کمی می توانیم حدود ۴۲۲ مورد جمع بندی کنیم. - موضوعاتی که در حال حاضر به عنوان کلان پروژه در دست اقدام است چیست؟
مسئله کلان پروژه‌ها خودش یکی از اختصاصات پژوهشگاه است و به نظر بنده می تواند به عنوان یک شاخص خوب برای ارزیابی کیفی پژوهشگاه به شمار آید. بنده در این مجال فقط به صورت فهرست وار می توانم از این کلان پروژه ها نام ببرم:
دانشنامه امام علی(ع) در ۱۳ جلد به عنوان اولین کلان پروژه پژوهشگاه به چاپ رسید و بعد از آن دانشنامه فاطمی(س) بود که در شش جلد به چاپ رسید.
مورد بعدی تفسیر موضوعی تخصصی قرآن مجید است و در این دوره سعی بر آن است که مبانی علوم انسانی در عرصه های مختلف از قرآن استخراج و استنباط شود. از این جهت کار بسیار مهمی در پژوهشگاه به انجام می رسد و این مجموعه حدود ۳۰ مجلد خواهد بود که بعضی از این مجلد ها به چاپ رسیده و بعضی از آنها در دست اجراست. عرصه های مختلف اعم‌از سیاست، اقتصاد، حقوق، فقه، اخلاق و دانش‌های مختلف در این کلان پروژه مدنظر قرار دارد که مبانی آنها از قرآن استخراج می‌شود و روشن است که اگر جامعه علمی ما بخواهد علوم انسانی اسلامی تولید کنیم باید مبانی آن را از قرآن مجید استخراج و استنباط کند.
مورد بعدی مجموعه دفاتر اخلاق الهی است که قرار است در ۲۰ مجلد تنظیم شود و در واقع مباحث مرحوم آیتالله مجتبی تهرانی(ره) است که ایشان در زمینه اخلاق ارائه کرده اند و در پژوهشگاه به شکل مجموعه مفصلی که برخی از مجلدات آن به چاپ رسیده، درآمده است.
کلان پروژه بعدی فلسفه اصول است؛ و نگاهی فلسفی جدیدی به مباحث اصولی در آن انجام می‌شود که پنج جلد پیش‌بینی شده و در دست اجراست.
منظومه فکری آیتالله میرزا محمدعلی شاه آبادی در پنج جلد، کلان پروژه دیگر پژوهشگاه است که همایشی هم در چند سال گذشته به مناسبت روز جهانی فلسفه به عنوان یادواره ایشان برگزار شد.
کلان پروژه بعدی تبیین و نقد اعتزال نو است. این جریان در دنیا در طی سال‌های اخیر به راه افتاده و این مجموعه ۵ جلدی در پژوهشگاه سعی می‌کند که این جریان را بررسی و نقد کند و همایشی هم تحت عنوان نقد اعتزال نو در پژوهشگاه برگزار شد.
کلان پروژه بعدی اصلاح الگوی مصرف است که در سه جلد به چاپ رسیده است.
کلان پروژه بعدی از چشم انداز امام علی (ع) است که در چهل مجلد به چاپ رسید و موضوعات مربوط به جوانان را از دیدگاه حضرت امیر (علیه السلام) بررسی می‌کند.
مجموعه بعدی از نگاه نبوی نام دارد و در ۲۳ جلد به چاپ رسیده است که موضوعات مورد علاقه جوانان را از دیدگاه پیامبر اعظم (ص) بررسی کرده است.
مجموعه بعدی چلچراغ حکمت است که به بازخوانی اندیشه استاد شهید مرتضی مطهری می پردازد و در ۴۰ مجلد چاپ شده و حاوی موضوعاتی است برای جوانان مناسب است.
مجموعه بعد مجموعه سنت‌های طلبگی است که ۵۰ جلد دارد و بیش از ۱۵ جلد آن تا کنون به چاپ رسیده و بعضی دیگر از این مجلدات هم در دست اجراست و به مواردی که طلاب حوزه‌های علمیه باید به آن ها متکی باشند و از آنها در سلوک طلبگی خود استفاده کنند اشاره دارد.
کلان پروژه بعدی بازشناسی نهاد های انقلابی است که هفت جلد از آن انجام شده و نهادهای مختلف انقلاب مثل: مجمع تشخیص مصلحت نظام، شورای نگهبان و دیگر نهادها در آن بررسی و بازشناسی شده اند.
کلان پروژه بعدی معرفی، بررسی و نقد آثار برگزیده فرهنگ غرب است که در چند مجلد به اتمام رسیده است. در این کلان پروژه آثار علمی، فرهنگی، و حتی رمان هایی که در دنیا بسیار معروف هستند و در واقع به نوعی فرهنگ غرب را ساخته‌اند در پژوهشگاه شناسایی شده و معرفی و نقد آنها صورت گرفته است.
کلان پروژه بعدی مجموعه ادبیات داستانی است که در ۲۰ جلد به انجام رسیده و یا در دست اجرا می‌باشد.
کلان پروژه بعدی دانشنامه قرآن شناسی است که پیش بینی می شود حدود ۴۰ مجلد داشته باشد و تاکنون دو مجلد از آن چاپ شده و تعدادی دیگر در دست انتشار است.
مجموعه بعدی مجموعه دانشنامه نبوی است که پیش‌بینی می‌شود ۳۰ مجلد باشد که البته هنوز هیچ مجلدی از آن به چاپ نرسیده ولی پژوهشگاه این دانشنامه را در برنامه های آتی خود دارد.
کلان پروژه بعدی تفسیر اثری جامع است و پیش بینی می شود حدود ۲۰ مجلد داشته باشد و چند جلدی از آن آماده شده و کاری ارزشمند در موضوع تفسیر قرآن است.
آخرین مجموعه ای که بنده به عنوان کلان پروژه پژوهشگاه از آن یاد میکنم مجموعه آیات‌الاحکام است که پیش بینی می شود در ۱۰ مجلد به انجام برسد.
این گزارشی اجمالی در خصوص کلان‌پروژه‌های پژوهشگاه بود که البته هر کدام از این موارد می‌تواند مستقلا موضوع یک گفتگوی علمی باشد. - لطفا به اختصار برخی از فعالیت‌های پژوهشگاه را در راستای مطالبات نظام تبیین فرمایید.
چندین سال است که برخی مطالباتی اساسی در کشور مطرح شده که عمدتاً این مطالبات از سوی مقام معظم رهبری انجام گرفته و در پژوهشگاه نیز به صورت جدی دنبال شده است که بنده به برخی از این موارد اشاره می کنم.
در ابتدا عرض کردم که پژوهشگاه دغدغه اصلی اش در واقع پاسخگویی به مسائل نظام اسلامی و گره‌گشایی از معضلات آن است. این یک راهبرد و در واقع یک هدف اساسی در پژوهشگاه است. بعضی از این موضوعات را خیلی کوتاه اشاره کرده و توضیح می دهم:
مورد نخست، الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت است که در پژوهشگاه به صورت جدی دنبال شده است. در موسسه ای که برای طراحی و تدوین این الگو تاسیس شده است، پژوهشگاه در چند اندیشکده آن حضور جدی دارد و حتی مسئولیت بعضی از این اندیشکده ها نیز بر عهده پژوهشگاه است و یا اینکه اعضای هیأت علمی پژوهشگاه در این اندیشکده ها عضو هستند و در آنجا به تحقیق و مطالعه می پردازند. در خود پژوهشگاه نیز بعضی تحقیقات در راستای الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت طراحی شده و انجام شده است. همچنین در همایش‌های سالانه‌ای که برای بررسی ابعاد مختلف الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در کشور برگزار می شود اعضای هیئت علمی پژوهشگاه حضور داشته به ارائه مقاله پرداخته و در نشست های علمی که در این عرصه در کشور برگزار شده نیز حضور فعال داشته و به عنوان یک رکن در این مجامع علمی به فعالیت پرداخته اند.
مورد بعدی سند توسعه پایدار ۲۰۳۰ است که در پژوهشگاه مفصل بررسی و نقد شده و تحقیقاتی به انجام رسیده و دو مورد از آن که معطوف به نقد سند ۲۰۳۰ بود در پژوهشگاه به چاپ رسیده است. نشست ها و همایش علمی نقد سند ۲۰۳۰ نیز در پژوهشگاه چندی پیش برگزار شد و مقالات و سخنرانی های مناسبی در این موضوع ارائه شد و همچنان بحث بررسی و نقد سند ۲۰۳۰ از زوایای مختلف در پژوهشگاه در دستور کار برخی از گروه ها قرار دارد و اعضای هیئت علمی مختلف در این عرصه به فعالیت می پردازند.
مورد بعدی بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی است که از سوی مقام معظم رهبری ارائه شد و پژوهشگاه این مورد را هم درون فعالیت‌های خود قرار داده و سعی در تبیین جنبه های مختلف این بیانیه بسیار مهم دارد و از زوایای مختلف می خواهد آن را به بحث و بررسی بگذارد. لذا از این جهت هم پژوهشگاه ورود جدی کرده و به صورت فعال در برنامه سالانه خود این موضوع را دیده است.
از این دست فعالیت‌هایی که پژوهشگاه برای نظام اسلامی انجام می دهد کم نیست که بنده به همین سه مورد از باب نمونه اشاره کردم.
با تشکر از وقتی که در اختیار قرار دادید.
