به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و به نقل از خبرگزاری مهر، متن زیر نوشتاری از حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا شاکرین مدیر گروه منطق فهم دین پژوهشگاه است که در ادامه از نظر شما می‌گذرد.
اخلاق در لغت عربی جمع (خُلْق) به معنای منش، عادت، سجیه، طبع، خوی، ملکات یا صفات نفسانی پایدار، اعم از نیک و بد است و همه فضائل و رذائل را شامل می‌شود. [۱] گاهی نیز واژه اخلاق به مثابه وصفی برای افعال نیکو به کار می‌رود، نه اوصاف و ملکات نفسانی.
هدف اصلی اخلاق، پرورش فضائل و پیراستن از رذائل در سطح زندگی فردی و اجتماعی، سعادت و تعالی انسان در دنیا و آخرت است. [۲] بدون شک انسجام و آرامش اجتماعی، پای بندی به تعهدات و پیمان‌ها، حس تعاون و همدردی، نوع دوستی و احساس مسئولیت نسبت به دیگران، مهرورزی و مهربانی به یکدیگر، حسن اعتماد متقابل، دوری از خودخواهی، طغیانگری، قانون شکنی و در مقابل ایثار و از خودگذشتگی و امور دیگری از این قبیل از ضروریات یک جامعه سالم‌اند و بدون آنها زیست اجتماعی انسان با مخاطرات بسیاری روبرو خواهد شد. این امور یا خود از قضایای اخلاقی‌اند و یا تحقق آنها وابستگی زیادی به رشد فضائل و تربیت اخلاقی انسان‌ها دارد.
از طرف دیگر اخلاق و دین رابطه تنگاتنگی داشته، اخلاق در دین از چنان اهمیتی برخوردار است که قرآن مجید تزکیه نفوس را یکی از اهداف مهم رسالت پیامبران برشمرده [۳] و از پیامبر اسلام (ص) نیز نقل شده است: «انّما بُعِثتُ لاتمِّمَ مَکارمَ الاخلاق؛ همانا برانگیخته شدم تا کرامت‌های اخلاقی را به سرحد کمال رسانم». [۴]
یکی از مسائل مطرح در باب رابطه دین اخلاق این است که آیا می‌توان و بهتر نیست که اخلاق غیر دینی و سکولار را جایگزین اخلاق دینی کرد؟ مراد از اخلاق سکولار این است که: (۱) مبدء و منشأ تعیین ارزشها و صدور احکام اخلاقی هیچ موجود فرابشری مانند خدا نبوده، انسان خود تعیین کننده و عامل ارزشگزاری اخلاقی باشد. (۲) در جریان ارزشگذاری و عمل اخلاقی اهداف و غایات فرابشری و فرااین جهانی مانند جلب رضای خدا، سعادت فرجامین و… لحاظ نشود. [۵]
اکنون به اختصار می‌توان گفت که دینی امتیازات و اخلاق سکولار نارسایی‌هایی دارد که جایگزینی دومی به‌جای اولی را کاملاً ناروا و مخل به اخلاق و ناکارآمدسازی آن می‌سازد. شماری از این امور عبارت است از:
۱. اخلاق سکولار فاقد زیرساختهای نظری و پشتوانه‌های معرفتی لازم بوده و در مقابل اخلاق دینی از بنیادهای معرفتی قویم و استواری برخوردار است.
۲. فقدان بنیان‌های نظری موجب کاهش قدرت تحریکی و انگیزشی ارزشهای عالیه اخلاقی در نگرش سکولار و سستی و آسیب‌پذیری شدید آن شده است. در مقابل اخلاق دینی دارای پشتوانه‌های نیرومند انگیزشی و تحریکی و دارای صلابت و استواری بسیار بالایی است.
۳. ضعف نمونه‌ها، چهره‌های برجسته و الگوهای اقتداپذیر در اخلاق سکولار در نسبت با الگوهای دینی مانند پیامبران و پیشوایان دینی که برجسته‌ترین آموزگاران عملی و تجسم عینی اخلاق بوده‌اند. برای مثال شیوه رفتاری پیامبر اسلام (ص) به لحاظ اخلاقی چنان است که قرآن می‌فرماید: «وَ إِنَّک لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمْ»؛ [۶] به راستی تو دارای اخلاقی عظیم و تحسین‌برانگیز هستی؛ در رابطه با دلسوزی و مهربانی انتهاناپذیر حضرتش می‌فرماید: «لَقَدْ جَائَکمْ رَسُولٌ مِنْ اَنْفُسَکمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَریصٌ عَلَیْکمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَئُوفٌ رَحِیمْ؛ [۷] به یقین برای شما پیامبری از خودتان آمد که در رنج افتادن شما برای او دشوار است. به جِدّ خواستار هدایت شماست و نسبت به مؤمنان دلسوز و مهربان می‌باشد.» حضرتش در تمام عمر شریف خود هرگز به کسی دشنام نگفت، سخن بیهوده بر زبان نیاورد، آه دردمندان را می‌شنید، به فریاد اعتراض‌گران گوش فرا می‌داد، و هر اعتراضی را به نیکی پاسخ می‌فرمود، سخن کسی را قطع نمی‌کرد، فکر آزاد را سرکوب نمی‌کرد، اما خطای در اندیشه و کردار را با منطق استوار و بیانی شیرین و دلنشین روشن می‌ساخت. بر روی زخم‌های دل‌شکستگان مرهم می‌نهاد. رقیق‌القلب بود و از رنج دیگران آزرده‌خاطر می‌گشت و با دشمنان خویش نیز با سعه‌صدر و عطوفت برخورد می‌نمود. [۸]
۴. اخلاق سکولار اخلاقی حداقلی است و عمده‌ترین هدف آن بازداری از ظلم و تعدی به حقوق دیگران است و در همین حوزه هم چندان قوی و جامع نبوده و نارسایی‌های بسیاری دارد. در مقابل آموزه‌های اخلاقی دینی از جامعیت و گستره وسیعی برخوردار بوده و شامل همه روابط چهارگانه آدمی، یعنی رابطه با خدا، خود، همنوعان و دیگر جهانیان می‌شود.
۵. از ویژگی‌های مهم ارزشهای دینی این است که می‌تواند همه فعالیت‌های ریز و درشت آدمی، حتی امور مادی و شخصی را تحت پوشش درآورد. در نگاه دینی همه فعالیت‌های مثبت و مفید انسان مانند کار و تلاش اقتصادی و رفع نیازهای دنیایی خود، خانواده و دیگران می‌تواند رنگ و وجهه خدایی پیدا کرده و به عالی‌ترین مراتب اخلاقی و معنوی ارتقا یابد. چه زیبا در روایت از امام صادق (ع) آمده است: «الْکَادُّ عَلَی عِیَالِهِ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ؛ کسی که برای تأمین زندگی خانواده خود زحمت می‌کشد، مانند مجاهد در راه خدا است!» [۹]
از امام کاظم (ع) نیز نقل شده است: «مَنْ طَلَبَ هَذَا الرِّزْقَ مِنْ حِلِّهِ لِیَعُودَ بِهِ عَلَی نَفْسِهِ وَ عِیَالِهِ کَانَ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛ کسی که از راه حلال طلب روزی کند تا به مصرف خود و نانخوران خود برساند، مانند کسی است که در راه خدا جهاد می‌کند.» [۱۰] بر این اساس در نظام ارزشی دینی تقسیم افعال به طبیعی و اخلاقی [۱۱]، تقسیمی اصیل نیست و هیچ فعل مثبتی از قافله اخلاقی و معنوی بودن عقب نمانده و با افزودن حسن فاعلی ارزش خدایی و آسمانی شدن دارد. این کجا و مبانی ارزش‌شناختی سکولار کجا که فعل اصالتاً خدایی را هم زمینی کرده و از ارزش و بهای آن به شدت می‌کاهد.
پی نوشتها:
[۱]. بنگرید: ابن منظور، لسان العرب، ج ۱۰، ص ۸۶ – ۸۷، ذیل ماده «خلق».
[۲] بنگرید: نراقی، جامع السعادات، ج ۱، ص ۳۷ – ۴۱٫
[۳] آل عمران / ۱۶۴
[۴] حسن بن فضل طبرسی، مکارم الأخلاق، ص ۸، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، ۱۴۱۲ ق / ۱۳۷۰ ش.
[۵] در این زمینه تفاوت‌های دیگری نیز قبل طرح است، جهت آگاهی بیشتر بنگرید: محمد سربخشی، اخلاق سکولار، مفاهیم، مبانی، ادله نقدها، ص ۵۰ – ۶۵، قم مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۸
[۶] قلم / ۴
[۷] توبه/۱۲۸
[۸] بنگرید: صبحی محمصانی، القانون و العلاقات الدولیه فی الاسلام، ص ۱۷۷، بیروت؛ دارالعلم، ۱۳۹۲
[۹] کلینی، کافی، ج ۵؛ ص ۸۸، دار الکتب الإسلامیه – تهران، چاپ: چهارم، ۱۴۰۷ ق.
[۱۰] همان، ص ۹۳، دار الکتب الإسلامیه – تهران، چاپ: چهارم، ۱۴۰۷ ق.
[۱۱] جهت آگاهی بیشتر بنگرید: مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج ۲۱، ص ۴۳۵ – ۴۳۷
