ضرورت الگوگیری از سیره و سنت پیامبر(ص) در عصر حاضر

• ضرورت شناخت شخصیت والای نبی گرامی اسلام(ص)

برای کنکاش در شخصیت والای پیامبر اعظم(ص)به قدر وسع و برای شناخت کافی از ایشان بهترین معرف قرآن کریم است؛ قرآن سخن خداوندی است که پیامبر را خلق کرده و برای هدایت بشریت فرستاده است؛ اوست که بهترین معرف برای پیامبر اکرم است. خداوند متعال است که به همه ظرفیت های وجودی ایشان احاطه و آگاهی کامل دارد. با مراجعه به قرآن کریم می بینیم در قرآن بحث اسوه و الگو بودن نبی مکرم اسلام مطرح شده است؛ در آغاز این نکته لازم به ذکر است که بیان اسوه ها و معرفی ها در هدایت انسان و جامعه نقش مهمی دارند و ضرورت معرفی الگو از آنجا نشأت می گیرد، زمانی که خداوند متعال در مقام هدایت بشریت در سوره مبارکه لیل آیه ۱۲ فرمود: “اِنَّ عَلینا لَلهُدی”، خداوند متعال وظیفه خودش را طبق لطفی که به انسان ها دارد هدایت او قرار داده است. در آیه ۹ سوره مبارک نحل نیز آمده: “وَ عَلی الله قَصد السَّبیل”: خداوند متعال باید راه را به انسان ها نشان دهد. پس در نشان دادن راه و هدایت، الگو و اسوه بسیار موثر است. از اصلی ترین ابزارهای هدایت بشر نشان دادن الگو است.

• فرهنگ سازی بر محوریت اسوه بودن پیامبر اکرم(ص)
  نکته دوم به انسان شناسی اشاره دارد. انسان ها خصیصه ای دارند که از الگوی ها و عوامل دیگر تاثیر می پذیرند؛ لذا همواره در دنیای امروز این سعی وجود دارد که صاحبان فکر، اندیشه و فرهنگ ها الگوهای مختلفی ارائه کنند و از دریچه الگوها افکارشان را به دیگران منتقل نمایند. خداوند نیز از همین ظرفیت انسان ها استفاده و برای هدایت انسان ها الگوهای عینی و زمینی در زندگی و حیاتشان معرفی کرده است، تا با دیدن افکار و رفتار ایشان بتوانند الگوگیری کرده و در زندگی خود پیاده کنند.
  طبیعی است که دنیای کنونی هم خالی از این قضیه نیست، همواره انسان بر سر دوراهی های مختلف قرار می گیرد و جامعه با پرسش های مختلفی در عرصه های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی قرار می گیرد و در این مسیر طبیعی است که باید پاسخ ها را از متون مقدس بهره گرفته و در جامعه اسلامی بر مدار پاسخ های دینی به تدیبر امور جامعه پرداخت. در عرصه دین، وجود پیامبر اعظم(ص) والاترین شخصیتی است که رفتار او می تواند برای ما موجب هدایت باشد. خداوند متعال در آیه ۲۱ سوره مبارکه احزاب پیامبر اکرم(ص) را به عنوان اسوه حسنه معرفی فرموده اند: “لَکُم فی رَسولِ اللهِ اُسوَهٌ حَسَنَه: برای شما در وجود پیامبر خدا اسوه ای نیکو قرار داده شده است. پس قرآن او را به عنوان اسوه حسنه معرفی کرده کما اینکه در آیات دیگر در رابطه با حضرت ابراهیم(ع) هم بحث اسوه بودن پیامبر مطرح شده است. وقتی پیامبر به عنوان اسوه معرفی شده برای مومنان و برای کسانی که به دنبال ایمان به خدا و نیل به سعادت جهان آخرت هستند طبیعی است که باید گفتار پیامبر و رفتار ایشان را مورد مطالعه قرار دهند تا از او اسوه بگیرند. قرآن کریم این معرفی را انجام می دهد که پیامبر چه ویژگی ها و خصائصی باید داشته باشد تا بتوانیم از او بهره بگیریم.

یکی از ویژگی هایی که برای ایشان مطرح شده طبق آیات قرآن خاتم الانبیاست. تمام ادیان و جریان سلسله نبوت به ایشان ختم می شود و او کامل ترین دین را دارد و برترین پیامبر است که از جانب خداوند برای ما پیام آورده و راه و رسم زندگی درست را برایمان به ارمغان اورده است. پس این سبب می شود که پیامبر به جایگاهی از کمال رسیده باشد که بتواند برترین دین و جامع ترین پیام را برای بشریت منتقل کند.

در همین راستا می بینیم که دین پیامبر یک دین جهان شمول است دینی که در شخصیت و مرام او یک جاودانگی بر اساس آیات قرآن آمده است. در سوره مبارکه سبأ آیه ۲۸ می خوانیم: “وَ مَا اَرسلناکَ الا کافَّه لِلناس” چون پیامبر خاتم(ص) است دین او جاودانه خواهد بود و این دین به هر کسی برسد برای او حجت است. پس اگر اسوه حسنه بودن پیامبر، دین و پیام او که برای همه جهانیان و برای همه زمان هاست را مورد توجه قرار دهیم گواه این مدعاست که اگر در جامعه می خواهیم پاسخی داشته باشیم باید به ایشان مراجعه کنیم و پاسخ نیازهای امروز را بر آن اساس بسنجیم.
اینجا ضرورت پیدا می کند که ما در ارتباط با شخصیت وجودی پیامبر بیشتر تفکر کنیم. از جمله ویژگی هایی که در سجایای اخلاقی ایشان هم ذکر شده برخورداری از خُلق عظیم است: “اِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عظیم” خداوند متعال پیامبر(ص) را دارای اخلاق بزرگ و عظیم می داند. از سویی آمده: “اِنَّ کَیدالشَّیطانِ کان ضَعیفا” با اینهمه قدرتی ک برای شیطان در دنیا توصیف می کنند اما قرآن کید شیطان را ضعیف و حسن خلق پیامبر را عظیم می داند و این خود نشانه عظمت وجودی ایشان است.
در جای دیگر قرآن کریم پیامبر را رحمت برای همه عالم می داند: “وَ ما اَرسلناک الا رَحمه … بالمومنین رئوف رحیم” پس قرآن کریم او را یک رحمت و رفعت برای تمام عالم ذکر می کند، رحمت و رفعتی که در پیامبر وجود دارد شامل همه عالمیان می شود. در نتیجه این شخصیت باید ما را در مسائل اداره جامعه، در سیستم های فرهنگ سازی جامعه و پرسش هایی که داریم و مراحلی که در تحقق فرهنگی باید طی کنیم یاری کند.
پیامبر(ص) سر برآورد از جامعه ای که در دوران جاهلیت قرار داشت و بهره ای از سواد و دیگر مظاهر مدنیته  نداشت در آن زمان در جنگ و خون ریزی و مسائل دیگری بود که در کتب مورخین عرب نیز دقیقا ذکر شده است. از دوران قبل از اسلام، آن جامعه را ترسیم می کنند که دچار آسیب های مختلف اجتماعی بوده است. پیامبر همچین جامعه ای را تحویل گرفته و یک مسیر تحولی را را طی کرده و مجموعه جامعه را به یک جامعه توحیدی تبدیل کرده است. چه بسا در درون این جامعه همواره افرادی هستند که با این مسیر ترسیم شده پیامبر همراهی نداشته اند، عقب مانده اند، اما در کل، جامعه که مملو از شرک و کفر و مظاهر جاهلیت بود تبدیل به جامعه توحیدی دارای فضائل برتر شد. با اینکه آن نقشه راهی که پیامبر(ص) برای بعد از خودش در قالب جریان امامت ترسیم فرمود به دلایلی ناکام ماند و اکنون این تحول دینی اسلامی می توانست بسیار پررنگ تر و همه جانبه بوده و فراتر از نقاط کشورهای عرب، شمال افریقا و بعضی از نقاطی که مسلمان شده اند، در کل عالم هستی می دیدیم و سراسر جهان را فرا می گرفت اما در عین حال، زحمتی که پیامبر کشیده است آن جامعه جاهلی را تبدیل به جامعه توحیدی کرد.
این مسیر تحولی برای ما سوال است، قبل از بعثت این جامعه از حیث سواد خواندن و نوشتن بهره ای در مسائل آموزشی نداشت. در مسائل فرهنگی، جنگ و خونریزی و فساد های اخلاقی و مسائل دیگر و در مسائل دینی در شرک و بت پرستی به سر می بردند، در مسائل قومیتی دچار عَصبیت و قومیت گرایی و جنگ ها و اختلافات درونی بودند. طبق آیات مختلف قرآن پیامبر(ص) آمد و این جامعه را از حیث مسائل اجتماعی و آن گسست ها به یک برادری و برابری سوق داد. یعنی قبائل جدای از هم و از هم گسیخته که دائم مشغول جنگ های ممتد با هم بودند تبدیل کرد به امت واحده و این هنر پیامبر بود و از بعد اجتماعی برای ما قابل مطالعه است.
در بعد مسائل فرهنگی آن جامعه ای که در مسائل آموزش، سواد، مدنیت و بحث آسیب های اخلاقی دچار مشکلات مختلف بود چطور به یک جامعه توحیدی در مسیر حرکت به سوی فضائل اخلاقی تبدیل شد؛ چه تحولی در آموزش، در علم آموزی، در اخلاق مداری، در مسائل عبادی اتفاق افتاد، پس این برای ما قابل اندیشیدن است که ما سیر تحول را در جامعه بررسی کنیم و رو به سیره پیامبر آورده و آن را مورد مطالعه قرار دهیم. جامعه ای که تمام مظاهر قضاوت و داوری آن این بود که برای کشتن یک نفر از یک قبیله انتقام می گرفتند و چیزی به نام دستگاه قضایی و آن عدالتی که ترسیم شده بود وجود نداشت. پیامبر(ص) دستگاه قضایی ترسیم و عملی نمود که بخاطر یک نفر منتسب به یک قوم یک قبیله را نمی توان مجازات کرد، جامعه ای که در نظام قضایی این چنین دچار نابسمانی بود برای آن یک سیستم قضایی ایجاد کرد و تحولات قضایی برای رسیدن به آن مسیر تحول برای ما قابل مطالعه است پس ضرورت دارد تا بر اساس یک مطالعات هدفمند دنبال کشف نظام رفتاری نبوی باشیم و کشف نظام رفتاری پیامبر برای امروز ما بسیار راه گشا خواهد بود.

• ضرورت اکتشاف نظام های رفتاری پیامبر(ص) / اهمیت نگارش دانشنامه نبوی(ص)

در مورد دانشنامه نبوی پروژه های مشابه البته با هدف گذاری های متفاوت آغاز شده و کارهایی انجام شده است اما دانشنامه نبوی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در راستای استخراج و کشف نظام‌های رفتاری نبوی بوده است و این خودش از ویژگی‌های آن است که اگر بتوان در این هدف توفیق پیدا کرده و به سرانجام برساند که نظامهای رفتاری را بر اساس سیره و سنت نبوی کشف و استخراج کند می توانیم برای نظامهای اجتماعی امروز الگو ارائه کنیم. نظام رفتارهای مدیریتی، قضایی،‌ اقتصادی و دیگر نظامهای رفتاری که مطرح هستند اگر این دانشنامه در راستای هدفی که برایش تعریف شده بتواند به سرانجام برسد الگوی برای طراحی نظامهای رفتاری در جامعه امروز خواهد بود.
حال برای نهادینه کردن این هدف در پیکره دانشنامه، ابتدائا یک نظریه پشتیبان با محوریت دو کلان نظام فقهی و حقوقی و اخلاقی طراحی، پایه گذاری و به تصویب رسید. و دیگر نظامهای رفتاری ذیل آنها دیده شده اند و ارتباط حوزه های دیگر با این دو کلان نظام ترسیم، طراحی و بیان شد. سپس در درون همه ۱۲ گروه دانشنامه نبوی دو مقاله به عنوان پیش‌قراول و کلیات آن گروه در نظر گرفته شد. یکی تحت عنوان «فلسفه نظام رفتاری» آن عرصه علمی، مانند: فلسفه نظام رفتارهای مدیریتی، فلسفه نظام رفتارهای اقتصادی، فلسفه نظام رفتارهای سیاسی و … و مقاله دیگر تحت عنوان «نظام سازی دوره پیامبر» در آن عرصه، مانند:‌ نظام سازی دوره پیامبر در مدیریت، نظام سازی دوره پیامبر در اقتصاد، نظام سازی دوره پیامبر در سیاست و … نگارش خواهد شد.
لذا ۱۲ مقاله با استفاده از منابع اسلامی با محوریت سنت نبوی (قول، فعل و تقریر) در زمینه فلسفه های مضاف عرصه های رفتاری و ذیل دو کلان نظام اخلاق و فقه و حقوق نگاشته و ۱۲ مقاله ی دیگر نظام سازی، وضعیت نظام را در دوره بعثت و در زمان ارتحال پیامبر(ص) به صورت تاریخی گزارش خواهد نمود که در کل در قالب ۳ جلد در گروه کلیات طراحی شده و در حال انجام است.