به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به دنبال گفتگوهای علمی با روسای پژوهشکده‌ها و گروه‌های علمی پژوهشگاه فرصتی دست داد تا ضمن مصاحبت با حجت‌الاسلام دکتر محمد عرب‌صالحی رییس پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی از چند و چون فعالیت‌های صورت گرفته در این پژوهشکده و آخرین فعالیت‌های علمی در دست اقدام مطلع شویم. محمد عرب‌صالحی که خود عضو هیات علمی گروه منطق فهم دین پژوهشگاه نیز هست آثار ارزشمندی از جمله مجموعه ۵ جلدی اعتزال نو، تاریخی‌نگری و دین، روش‌شناسی حکم، فهم در دام تاریخی نگری و … در کارنامه علمی وی به ثبت رسیده است. ضمن آشنایی با ایشان از آخرین رویدادهای موثرترین پژوهشکده پژوهشگاه مطلع خواهیم شد:
• با سلام لطفا در ابتدا در مورد خودتان و حوزه تمحض و فعالیت های علمی که دارید توضیح دهید.
به لطف خداوند در سال ۱۳۸۷ عضو هیات علمی پژوهشگاه شدم پس از مدتها تردید و عدم تمشی قصد قربت بالآخره پس ازفتوای مرجع عالیقدر و مفسر متاله حضرت آیت‌الله جوادی آملی دامت برکاته مبنی بر واجب کفایی بودن تحصیل در رشته‌های جدید علمی در سال ۱۳۷۶ جهت اخد مدرک ارشد دکتری اقدام نموده و از دانشکده تربیت مدرس دانشگاه قم فارغ‌التحصیل شدم. در سال ۱۳۸۶ موفق به کسب مدرک دکتری شده و همچون تعدادی از دوستان پژوهشگاه سطح چهار حوزه علمیه قم را نیز اخذ کرده ام. در گروه منطق فهم دین فعالیت خود را آغاز نموده و در سال ۱۳۹۲ مسئولیت پژوهشکده را پذیرفتم تاکنون حدود ۱۰ جلد کتاب به علاوه چهل عنوان مقاله علمی-پژوهشی و … از بنده چاپ شده است.
• لطفا پیرامون پژوهشکده حکمت و دین پژوهی توضیح دهید.
مستحضر هستید که پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی بزرگترین پژوهشکده در مجموعه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی است. تقریبا می‌توان گفت نیمی از اعضای هیات علمی در این پژوهشکده مشغول به فعالیت هستند. این پژوهشکده دارای هفت گروه با ۳۲ عضو هیات علمی است که از این میان دو نفر استاد تمام،۱۳ نفر دانشیار، ۱۶ نفر استادیار و یک نفر مربی هستند. اعضای محترم هیات علمی، مدیران معزز گروه ها و کارشناسان پژوهشکده بسیار برای بنده قابل احترام هستند و افتخار است برای بنده که در خدمت چنین اساتیدی باشم بعضی از ایشان جزء شخصیت‌های کشوری هستند.
۳۹۲ مقاله در طول چهارسال یک رکورد علمی بی سابقه
• لطفا در مورد آخرین دستاوردهای علمی این پژوهشکده به تفصیل توضیح بفرمائید.
در طول این چهار سال ۵۴۲ جلسه شورای علمی از سوی گروه ها برگزار شده و در کنار آن حدود ۶۲ کمیته علمی داشته ایم. تعداد مقالاتی که توسط اعضای هیات علمی ما در این بازه زمانی منتشر یا تاییدیه گرفته ۳۹۲ مقاله است که رقم بالا و قابل توجه است و معمولا این روند رو به رشد بوده است. تحقیقات چاپ شده و یا در فرآیند چاپ این پژوهشکده در این چهار سال ۱۲۹ عنوان است که بطور میانگین در هر سال حدود سی و سه کتاب برای چاپ فرستاده شده است که البته این تعداد اعم از کتب موظفی و قراردادی است.
برگزاری هشت همایش گسترده ملی و بین المللی در طول چهار سال
یکی از فعالیت های صورت گرفته در پژوهشکده که می‌توان گفت تقریبا بی‌نظیر است بحث همایش‌ها است که در این چهار سال حدود ۸ همایش برگزار کرده‌ایم و این اهتمام مدیران محترم این پژوهشکده را می رساند یعنی در هر سال دو همایش برگزار شده که در میان پژوهشکده‌های دیگر بی‌نظیر است. همایش فلسفه اصول در سال ۹۲ برگزار شد البته کارهای اساسی این همایش در دوره مدیریت جناب آقای دکتر رودگر انجام شد و ما فقط برگزارکننده همایش بودیم که از حیث استقبال و جمعیت بی‌نظیر بود در این همایش از یک مجلد پیرامون فلسفه اصول رونمایی شد. سپس در سال ۹۳ همایش جریان شناسی و نقد اعتزال نو را داشتیم که همایشی ملی بود و با حضور شرکت کنندگان خارجی بین المللی شد در این همایش پنج جلد مجموعه مقالاتی که در دنیای اسلام برای اولین بار چاپ شده بود رونمایی شد چون ما در دنیا تحقیق مستقل درباره اعتزال نو نداشتیم و در این امر هم پژوهشگاه پیشگام است.
پس از آن همایش ملی قرآن و معرفت شناسی را در دستور کار داشتیم که یک جلد مجموعه مقالات آن منتشر شده است. همایش دوم با همین عنوان در دانشگاه علامه طباطبایی(ره) برگزار شد در سال ۹۴ همایش فلسفه مضاف را داشتیم که در تهران در حوزه علمیه امام رضا علیه السلام برگزار شد و یک جلد مجموعه مقالات آن منتشر شده است در سال بعدی همایش فلسفه عرفان را داشتیم که با دو جلد مجموعه مقالات آماده چاپ است. آبان ماه سال ۹۷ همایش ملی المیزان و علوم انسانی اسلامی را با رویکرد آراء آن علامه کبیر برگزار کردیم که با استقبال بی نظیر اساتید و فضلای حوزه و دانشگاه در بیت ایشان برگزار شد که از همایش های شکوه‌مند پژوهشگاه بود و همزمان از دو مجلد مجموعه مقالات همایش رونمایی و سیصد دوره دو جلدی از آن با همکاری بیت علامه طباطبایی(ره) بین شرکت کنندگان در همایش توزیع گردید. هشتمین همایش پژوهشکده حکمت نیز امسال با موضوع فلسفه کلام بود که آذرماه سال جاری برگزار شد و مجموعه مقالاتش در دو جلد در دست تدوین است؛ اینها گزارشی مختصر از هشت همایش این پژوهشکده بود البته برای سال‌های آتی نیز همایش های ملی و بین المللی در دستور کار خواهیم داشت.
• لطفا برای آشنایی بیشتر پیرامون هویت پژوهشکده حکمت و دین پژوهی و رویکردهای علمی آن توضیح دهید.
هویت پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی تولید مبانی، منطق و روش‌شناسی و تولید مسائل علوم انسانی است دو رویکرد اصلی ما در این پژوهشکده عبارت است از رویکرد تولید علوم انسانی اسلامی که حتی یک گروه در پژوهشکده با عنوان گروه تخصصی علوم انسانی قرآنی تشکیل شده و این گروه ۱۷ تحقیق در دست پژوهش دارد و حدود پنج اثر هم به چاپ رسانده است. ابتدای کار ما در این گروه تولید مبانی علوم انسانی از منظر قرآن است و همچنین یک حوزه تمحض در گروه کلام داریم با نام فلسفه کلام با رویکرد تاثیر بر علوم انسانی و در گروه‌های دیگر هم بعضا به صورت انضمامی و بینارشته ای کارهایی انجام شده است.
رویکرد مهمتر دیگر که ابداع شده پژوهشگاه و یکی از ایده‌های ریاست معزز پژوهشگاه است بحث فلسفه‌های مضاف است؛ پژوهشگاه در کشور پیشگام در بحث فلسفه مضاف است. در پژوهشکده حکمت نیز در اکثر گروه‌ها یک حوزه تمحض درباره فلسفه مضاف ایجاد شده است مثلا در گروه های عرفان، قرآن پژوهی، کلام و فلسفه حوزه‌های تمحض با نام فلسفه عرفان و فلسفه تفسیرسیاسی، فلسفه کلام و فلسفه فرهنگ شکل گرفته است. آن طور که گزارش شده است پژوهشگاه بالای ۴۰۰ اثر در حوزه فلسفه‌های مضاف و بیش از ۱۱۰ اثر در حوزه فلسفه دین منتشر کرده و به همین جهت پژوهشگاه در کشور به عنوان قطب فلسفه دین شناخته می شود.
• لطفا در مورد مقوله فلسفه مضاف بیشتر توضیح دهید.
پژوهشکده معتقد است که هم در تولید علوم انسانی و هم در پاسخ به شبهات دینی یکی از بهترین راه‌ها پرداختن به فلسفه‌های مضاف است. ما در اجتهاد در مسائل فقهی تعداد زیادی مجتهد داریم که فتوا می‌دهند که در نوع خود کار ارزشمندی است اما فقیه بما هو فقیه فلسفه فقه را مطرح نمی‌کند مساله جاودانگی مسائل فقهی بحثی است که در فلسفه فقه مطرح می‌شود و در هیچ یک از کتب سطح فقه و خارج فقه به این مسائل پرداخته نمی‌شود بحث‌های فلسفه مضاف بسیار مساله مهمی است که در جهان بسیار به این موضوع پرداخته اند ولی متاسفانه در جهان اسلام کمتر مورد توجه قرار گرفته است الحمدلله پژوهشگاه در این زمینه در کل کشور پیشتاز است و حتی ما پیشنهاد تشکیل قطب فلسفه مضاف را به حوزه علمیه داده‌ایم و اساس‌نامه آن در نوبت تایید است. بحمدالله امروز بحث فلسفه مضاف به عمق فضای گفتمانی در مجامع علمی و حوزه های علمیه نفوذ کرده است و ادبیات گفتمانی وسیعی را به خود اختصاص داده و فضای علمی به سوی تولید این فلسفه ها در حوزه و دانشگاه باز شده است.
یکی از بازوان قدرتمند هر پژوهشکده شورای پژوهشکده است. در این خصوص چه دستاوردی داشته اید؟
شورای پژوهشکده ما بیشترین جلسات را بصورت بسیار فعال و اثرگذار داشته است و تمام جلسه‌ها طی دو ساعت انجام شده که بطور میانگین ۲۱ جلسه در هر سال داشته ایم خیلی از این جلسات در منازل دوستان برگزار می‌شود که نه جزء موظفی و نه جزء حضور حساب نمی‌شود الحمدلله مدیران و اعضای ما به صورت جدی پای کار ایستاده‌اند اگر از معاونت محترم پژوهشی هم استعلام شود تصدیق خواهند کرد که فعال ترین جلسات شورای پژوهشکده متعلق به این پژوهشکده است. فعالیت های بسیاری در این جلسات صورت گرفته حتی برخی از این کارها ابتکاری بوده، از جمله این کارهای ابتکاری تدوین قواعد ارزیابی است ما علاوه بر فرمی که باید ارزیابان پر کنند ۱۱ قاعده تدوین شده را در اختیار ارزیاب قرار می‌دهیم
مساله بعدی بحث تعیین وظایف و اختیارات پژوهشکده بود که ما آیین‌نامه‌ای که شرح وظایف و اختیارات بدهد نداشتیم که طی جلساتی که برخی هم با پژوهشکده محترم نظام‌ها برگزار شد پیشنویس پژوهشکده آماده شد و با تغییرات اندک در پژوهشگاه به تصویب رسید.
تمام دستوراتی که از شورای پژوهشگاه ابلاغ می‌شود در جلسات شورای پژوهشکده بحث شده و شورای پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی یکی از شوراهای فعال در این مساله هست تمام پیشنویس‌هایی که قرار است به شورای پژوهشگاه بیاید در شورای پژوهشکده بررسی می‌شود و دوستان هم بسیار فعال و دغدغه‌مند در بحث شرکت می‌کنند و همکاری بسیار خوبی بین شورای پژوهشکده و معاونت محترم پژوهشی برقرار است، البته همکاران بزرگوار ما در معاونت هم واقعا به پیشنهادات شورای پژوهشکده ترتیب اثر می‌دهند.
تأمین مدیران پژوهشگاه
پژوهشکده علاوه برمدیریت های داخلی پژوهشکده بسیاری از مدیران ارشد و میانی پژوهشگاه را تامین نموده است، ریاست مکرم پژوهشگاه، معاونت امور پژوهشی و آموزشی، رئیس مرکز پژوهش های جوان، مشاور تام الاختیار ریاست پژوهشگاه در امور جوان، رئیس مرکز بینارشته ای، مدیر گروه فلسفه علوم انسانی، بسیاری از مدیران میانی و معاونان پژوهشکده دانشنامه نگاری، اکثر اعضای شورای علمی قطب فلسفه دین عضو این پژوهشکده هستند.
• به عنوان رییس موثرترین پژوهشکده پژوهشگاه، جایگاه پژوهشگاه را در بین موسسات همتراز در چه سطحی می بینید؟
پژوهشگاه روند بسیار خوبی دارد مخصوصا با طرح تحولی که در این دو سال به تدریج در حال انجام است روند خوبی را در پی گرفته اما یک نقصی که هست این است که پژوهشگاه با اینکه دارای مقام ثبوت خوبی است و تولیدات فراوان دارد اما در جامعه علمی کشور در حد و قواره خود نمود ندارد در حالی که بیش از این می‌تواند خود را نشان دهد کتاب‌های پژوهشگاه در هر کجا که ارسال شده‌اند به عنوان کتاب‌های مرجع شناخته شده اند اما بسیاری از دانشگاه‌های کشور پژوهشکده را نمی‌شناسند از لحاظ برون‌مرزی ما شناخته شده نیستیم به نظر من باید این نقص برطرف شود و ما بتوانیم پژوهشگاه را بشناسانیم.
طبق آماری که شاخه حوزوی شورای عالی انقلاب فرهنگی داده است بیشترین انتشارات را در حوزه علوم انسانی پژوهشگاه داشته است با اینکه نسبت به سایر پژوهشگاه‌ها و مراکز علمی نیرو‌های ما حدود یک دهم برخی از آن موسسات است ولی تولیدات پژوهشگاه بسیار بالاتر است و همچنین موظفی اعضا هم بالاتر است ولی دوستان معطل موظفی نیستند و مقالاتی که می‌نویسند جزء موظفی آن‌ها نیست ما عضوی داریم که سالانه ده مقاله علمی پژوهشی ارائه می‌کند به این ترتیب فعالیت و انتشارات پژوهشگاه نسبت به سایر پژوهشگاه‌ها بالاتر است به این جهت که تاسیس پژوهشگاه به دستان مبارک مقام معظم رهبری بوده است و پژوهشگاه از ابتدا و در آینده انشاءالله سعی داشته و دارد که در راستای منویات معظم له قدم بردارد. ریاست محترم پژوهشگاه هم بسیار بر روی این مساله حساسیت دارند چون واقعا به مقام معظم رهبری به عنوان یک صاحب‌نظر در این مسائل ایمان داریم و رویکردها و وظایفی که ایشان مشخص می‌کنند را به خوبی دنبال می‌کنیم گرچه ما تا رسیدن به هدف مطلوب و تا تاسیس علوم انسانی اسلامی فاصله طولانی داریم گذشته از آن در باب مبانی مشغول کار هستیم سپس نوبت به روش و مسائل می‌رسد. اندیشمندان در ایران اسلامی هنوز نتوانسته‌اند روانشناسی اسلامی تدوین کنند یا علوم تربیتی تدوین کنند البته در برخی زمینه‌ها هم مبانی تدوین شده است به هرحال کار علمی اینگونه است باید یک قرن سپری شود تا تحول صورت بگیرد.
تقریبا در تمام گروه‌ها کرسی‌های نظریه‌پردازی و نقد داریم امسال در پژوهشکده حکمت تقریبا پنج طرح نظریه‌پردازی و نقد را برای تصویب فرستاده و سه طرح هم در حال برگزاری است البته باید دوستان صاحب‌نظر را تشویق کنیم که انشاالله تا آخر سال حدود هشت کرسی نظریه‌پردازی، نوآوری و نقد در روند اجرا قرار بگیرد.
با تشکر از وقتی که در اختیار ما قرار دادید.
