به گزارش اداره روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در ابتدای این کرسی، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدسجاد ایزدهی، ارایه‌دهنده بحث و مدیر گروه سیاست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در سخنانی با بیان اینکه مساله‌ای که ممکن است با اصل برابری و به طور کلی با مفهوم عدالت، تزاحم پیدا کند، «مصلحت» است عنوان کرد: پرسش اصلی اینجاست که آیا می‌توان به نام مصلحت، از اجرای عدالت کوتاه آمد؟ محدوده عدالت و مصلحت هر یک تا کجاست؟ «مصلحت» مفهومی مستقل و حاکم بر تمام ارزش‌های حقوقی است و یا اجرای عدالت به هر قیمتی، خود بالاترین «مصلحت» است؟
وی تاکید کرد: مطابق تعریف عدالت به وضع الشیء فی موضه و قرار دادن «حق» به مثابه ملاک این جای‌گذاری یا اعطای حق به صاحبان آن، طبیعتا این گونه عدالت نه‌تنها با مصلحت پیشینی منافاتی ندارند، بلکه عملا این دو مفهوم در مصادیق مختلف با یکدیگر توافق دارند و اساسا دوگانگی وجود ندارد تا قرار باشد به تقدّم یا تاخر یکی بر دیگری حکم شود.
در ادامه این کرسی، حجت‌الاسلام والمسلمین محسن مهاجرنیا، رییس دبیرخانه انجمن‌های علمی حوزه در سخنانی گفت: در بررسی مصلحت و عدالت، هر دو طرف ظرفیت بحث زیادی دارد و باید ابتدا روشن کنیم که کدام قسمت از عدالت با کدام قسمت از مصلحت تعارض دارد.
وی ادامه داد: ارایه‌دهنده بیشتر مباحث خود را بر روی تعریف لغوی متمرکز کرده است در حالی که به لحاظ معرفت‌شناسی نیز باید بیشتر بحث میشد و حداقل اینکه روی معنای اصطلاحی بیشتر بحث صورت می‌گرفت.
دکترمهاجرنیا با بیان اینکه هم اکنون جایگاه بحث به‌روشنی تبیین نشده است که موضوع لغوی و یا معرفت‌شناسی است عنوان کرد: ارایه‌دهنده با ساده‌سازی بحث عملا تعارض میان مصلحت و عدالت را از بین‌رفته تلقی کرده است ولی در واقع این طور نیست و گاهی تعارضاتی در کشور ایجاد می‌شود.
عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با ذکر مثالی ادامه داد: در برخی موارد حکم حکومتی که از روی مصلحت صادر شده است با عدالت در تزاحم قرار می‌گیرد که به گفته شما هیچ حکمی بر شرع، مقدم نیست؛ در حالی که امام راحل فرمود حکم حکومتی حکم اولی است.
رئیس دبیرخانه انجمن‌های علمی حوزه افزود: موارد اشتراک معانی در عالم خارج و یا عالم استنباط باید بیان شود و همان‌طور که مصلحت جنبه پیشینی و پسینی دارد عدالت هم پیشینی و پسینی دارد که باید با هم نسبت‌سنجی و مقایسه شود.
حجت الاسلام و المسلمین محسن مهاجرنیا اظهار کرد: در بسیاری موارد داریم که عدالت مقدم می‌شود و مواردی هم مصلحت مقدم می‌شود؛ مثلا وقتی وضع جامعه ناامن است باید حکومت نظامی اعلام کنیم که این حکومت نظامی بسیاری از موازین عدالت را زیر سوال می‌برد ولی براساس مصلحت صورت می‌گیرد.
وی ادامه داد: در فقه، مصلحت به سه صورت مورد بحث قرار می‌گیرد؛ اگر این سه صورت را با عدالت مقایسه کنیم نتایج بهتری گرفته می‌شود که مصلحت گاهی به معنای تشریح فلسفه احکام شرعی و مصلحت نفس‌الامری است.
مهاجرنیاعنوان کرد: گاهی مصلحت قید متعلق احکام شرعی است و حکمی بیان شده و مصلحت قیدی بر آن است مانند اینکه فرد دارای ولایت با شرط رعایت مصالح امت می‌تواند اعمال قدرت کند که در مقایسه با عدالت، این مساله عین عدالت است.
وی در پایان سخنان خود افزود: نوع دیگر این است که مصلحت دلیل استنباط حکم شرعی باشد؛ یعنی می‌گوییم این حکم را به دلیل مصلحت دادیم که در دوره فعلی نیز بیشتر با این مساله سر و کار داریم چون شبهه مطرح شده در دوره فعلی این است که در مواقعی خود مصلحت دلیل شرعی می‌شود که باید این موضوع را با خود عدالت مقایسه کنیم.
همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین علی محمدی جورکویه، عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، استاد حوزه و دیگر ناقد کرسی “عدالت و مصلحت” در سخنانی گفت: اضطراب در تعابیر و اصطلاحات مطرح شده در متن ارایه شده توسط محقق وجود دارد که معتقدم باید اصلاح شود.
وی افزود: محقق میان عقل و دلیل شرعی تفاوت قایل شده است در حالی که عقل، خودش دلیل شرعی است همچنین تفریع در مباحث به‌درستی روشن و مشخص نشده است.
محمدی جورکویهعنوان کرد: محقق در تعریف عدالت، آن را وضع الشی در جای خود از یکطرف بیان کرده و از سوی دیگر نیز تعریف عدالت را اعطای حق هر ذی‌حقی برشمرده و این دو را معادل یکدیگر تعریف کرده است؛ در حالی که این دو در تعریف با یکدیگر تفاوت دارند.
استاد حوزه علمیه با بیان اینکه دلالت روایات بر تعریف عدالت در این مطلب به‌خوبی روشن نیست ادامه داد: از طرف دیگر تعریف مشخصی نیز از مصلحت ارایه نشده است البته ضوابط آن بیان شده ولی آیا همه این ضوابط لازم بوده است؟
این محقق همچنین با طرح این سوال که آیا مصلحت پسینی در مقاطعی عدالت نیست؟ تصریح کرد: آیا عدالت و مصلحت در یک رتبه هستند یا در طول یکدیگر هستند؟ چون گاهی رعایت مصلحت از ضوابط اجرای عدالت است که در هر صورت این مسایل نیز باید به روشنی در این مطالب بحث شود.
در ادامه کرسی، دو تن از حاضران نیز به ارایه دیدگاه‌های خود در این زمینه پرداختند و نقدهایی به مطالب ارایه شده وارد کردند که محقق این کرسی ضمن پذیرش بسیاری از ایرادات وارده به برخی نقدها نیز پاسخ داد.
