جهل و جهالت زدایی در زیارت اربعین
نوشتاری از حجت الاسلام محمدجواد رودگر عضو هیات علمی گروه عرفان و معنویت پژوهشگاه؛
امام صادق علیه السلام در زیارت اربعین ” بَذَلَ مُهجَتَهُ فِیکَ لِیسْتَنْقِذَ عِبادَکَ مِنَ الجَهالَهِ وَ حِیرَهِ الضَّلالَه”. شرح و بیان فراز بسیار مهم یاد شده به این صورت است که رسالت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) براساس آیه:” هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ” (جمعه:۲) تعلیم کتاب و حکمت و تزکیهٴ نفوس مردم بود تا هم جاهلان را “عالم” نماید و هم گمراهان را “هدایت” کند و در نتیجه، “جهل علمی” و “جهالت عملی” را از فرد و جامعه بزداید. “ضلالت” به معنای گمراهی و بيراهه رفتن است. “ضال” کسی است که راه را گم کرده است. اما “غوايت” به معنای کسی است که هدف ندارد و هدفش را گم کرده است و “غاوی”نمی‌داند به کجا می‌رود. شیطان نیز دو گام بر می دارد و می‌گوید که هم شما را گمراه می‌کنم و از هدف و مقصد دور می‌سازم: لَأُضِلَّنَّهُمْ (نساء: ۱۱۹) و هم شما را پوچ گرا می‌سازم که بی‌هدف در زندگی باشید: لَأُغْوِيَنَّهُمْ (حجر: ۳۹) اما در مقابل خداوند پیامبری را مبعوث به رسالت کرد که هم هدف شناس و هدفدار است و هم راه شناس و راه بلد است و در وصف او فرمود:” ما ضَلَّ صاحِبُكُمْ وَ ما غَوي”؛ یار شما نه گمراه است نه بی‌هدف.(نجم:۲) چنین رهبری که نه راه را گم کرده است نه هدف را؛ زیرا که بر صراط مستقیم و متن راه است (یس: ۲) و هم هدفدار است.
در نفس و حقیقت وجودی انسان دو نیروی مهم وجود دارد؛ ۱. نیرویی که اندیشه، فکر و تفکر و استدلال و قیاس و مانند آن را به عهده دارد(فهم عالی/ حل مشکل علمی) ۲. نیرویی که عزم و اراده و نیت و اخلاص را تأمین می کند(خوب تصمیم گیری عالی/ حل مشکل عملی) تا ساحات سه گانه:۱. بینشی/نگرشی؛۲. گرایشی/منشی ؛۳. کنشی/روشی انسان در صراط مستقیم نظری و عملی تعریف و تنظیم شده و هندسه سلوک و سبک زیستاری اش ترسیم صائب و تصویر صادق شود، زیرا جزم منهای عزم، عالم بی عمل و عزم بدون جزم، مقدس بی درک و بصیرت می سازد، و امام حسین علیه السلام با قیام جاودانه اش کاری کرد که از یک سو “جزم علمی” مردم را تأمین کرد و از دیگر سو”عزم عملی” مردم را بیمه کرد. بدین سان امام صادق(ع) در زیارت اربعین فرمود:” فَأَعْذَرَ فِی الدُّعَاءِ وَ مَنَحَ النُّصْحَ ” حسین بن علی(ع) نصیحت کرد، پیام داد، سخنرانی کرد، نامه نوشت، مناظره کرد، مصاحبه کرد؛ (وَ مَنَحَ النُّصْحَ)، و نُصح و نصیحت خالصانه کرد و آنگاه با خون پاک خویش: ” بَذَلَ مُهجَتَهُ فِیکَ لِیسْتَنْقِذَ عِبادَکَ مِنَ الجَهالَهِ» تا مردم “عالم”(عالم سازی و روشنگری) شده و از “جهل” رهایی یابند همانگونه که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:” الْعِلْمُ قَاتِلُ الْجَهْل”(غرر الحکم و درر الکم، ص۵۶) و فرمود:” أَنَّ الظُّلْمَهَ فِی الْجَهْلِ وَ أَنَّ النُّورَ فِی الْعِلْم”(کلینی، کافی، ج۱،ص۲۹) و “عاقل” شده و از “جهالت” آزاد شوند و عقل همان است که ” الْعَقْلُ ما عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اکْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ” (كلينى، کافی، ج۱، ص۱۱)، زیرا عقلِ سلیم و فطری شکوفا شده در سایه وحی عامل هدایت و راه یابی و هدف شناسی و هدف یابی و در نتیجه رهایی از غوایت و بی هدفی است. به تعبیر امیرالمومنین علیه السلام فرمود: ” اَلعَقلُ یَهدی وَ یُنجی” (تميمى آمدى، غرر الحكم و درر الكلم، ص۱۲۴) همانگونه که فرمود:” لا یُستَعانُ عَلَى الدَّهرِ اِلّا بِالعَقل” (مجلسی، بحار الأنوار، ج ۷۵، ص ۷). تا در مجموع عالم و عاقل شدن از سرگردانیِ ناشی از ضلالت و گمراهی رهانیده شوند، وَ حِیرَهِ الضَّلالَه» (“حیرة الضلالة” در زبان عربی به معنای “سرگردانی گمراهی” یا “حیرت و سردرگمی ناشی از گمراهی” ) و به نوعی بنیاد فلسفه علمی و عقلانی قیام کربلا برای عینیت فلسفه اجتماعی آن تحقق یابد.
از این رهگذر است که رسالت نبوی با امامت حسینی پیوست پایدار داشته و نهضت حسینی با بعثت نبوی ارتباط وثیق وجودی دارد و حدیث معروف:” حُسَیْنٌ مِنِّی وَ أَنَا مِنْ حُسَیْنٍ”( ابن‌قولویه، کامل‌الزیارات، ص۵۳) نیز قابل فهم و گزاره”الاسلام نبوی الحدوث و حسینی البقا” قابل تفسیر و تحلیل خواهد بود که نبوت و امامت با هدف عالم‌سازی(جهل زدایی) و عاقل‌سازی(جهالت زدایی) و رهایی فرد و جامعه از “ضلالت آشکار”(ضلال مبین) و سردرگمی ناشی از گمراهی ” حِیرَهِ الضَّلالَه” و “غوایت”(بی هدفی و پوچ گرایی) است.
والحمدلله رب العالمین
محمدجواد رودگر
۲۱/۵/۱۴۰۴
