به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به نقل از ایکنا حجتالاسلام والمسلمین محسن مهاجرنیا عضو هیأت علمی گروه سیاست پژوهشگاه در دویست و هشتاد و چهارمین نشست از سلسله کرسیهای آزاداندیشی با موضوع «گفتمان مقاومت» و نوزدهمین جلسه تفسیر «سوره مبارکه فتح»، با سخنرانی حجتالاسلام والمسلمین محسن مهاجرنیا در دانشگاه طلوع مهر برگزار شد.
سوره فتح؛ ترسیمکننده ساختار جامعه آرمانی
مهاجرنیا در ابتدای این نشست با اشاره به اهمیت آیه پایانی سوره فتح گفت: مفسران بزرگی همچون علامه طباطبایی و آیتالله جوادی آملی، آیه آخر سوره فتح را «شناسنامه جامعه نبوی»، «الگوی مدینه فاضله» و «طرح جامع تمدن اسلامی» نامیدهاند. هر سورهای در قرآن کریم، فارغ از تعدد موضوعات، یک پیام محوری و جامع دارد که حکم روح حاکم بر آن سوره را ایفا میکند. سوره فتح نیز در ۲۹ آیه خود، پیامی را مخابره میکند که در آیه آخر به نقطه اوج و جمعبندی میرسد؛ گویی تمام مباحث مطرح شده در سوره، در این آیه نهایی خلاصه و نتیجهگیری شده است.
وی افزود: اگر پرسیده شود که چگونه صلح حدیبیه که ظاهری از صلح و سازش داشت، به «فتح مبین» و پیروزی قاطع نهایی منجر شد؟ پاسخ آن در همین آیه آخر نهفته است. آیه با نام مبارک پیامبر اکرم(ص) آغاز میشود: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ…»؛ یعنی رمز رسیدن به آن فتح آشکار، در وجود پیامبر و همراهی امت با ایشان است.
عضو هیأت علمی گروه سیاست پژوهشگاه با تفکیک میان نگاه اعتقادی و نگاه سیاسی به تفسیر این سوره اظهار داشت: در تفاسیر رایج، عمدتاً با نگاهی کلامی و اعتقادی به این آیه نگریسته شده و ریشه پیروزی را صرفاً در ایمان به خدا و نبوت جستجو کردهاند. اما با عینک «تفسیر سیاسی»، این سوره در حال طراحی یک نظام حکومتی و ترسیم یک جامعه سیاسی است. جامعهای که رهبری و بخش عظیمی از مردم به میدان رفتهاند، خداوند وعده پیروزی داده و نصرت خود را شامل حال آنان کرده و اکنون در حال ترسیم مناسبات درونی و بیرونی این جامعه است.
وی تصریح کرد: اینکه نام پیامبر(ص) در آغاز این آیه آمده، شبیه «بسمالله» در آغاز سورههاست که رمز و چکیده کل محتوای سوره است. همانطور که طبق دیدگاه فقهی امام خمینی(ره)، بسمالله جزء سوره و دربردارنده تمام محتوای آن است، نام پیامبر در این آیه نیز نماد تمام هویت جامعه اسلامی است.
عضو هیأت علمی گروه سیاست پژوهشگاه به تحلیل عبارت «وَالَّذِینَ مَعَهُ» (و کسانی که با او هستند) پرداخت و گفت: در این سوره دو گونه از پیامبر یاد شده است؛ گاهی به عنوان «شخص حقیقی» پیامبر که مخاطب آیاتی چون «لِیَغْفِرَ لَکَ اللهُ» است، اما در آیه پایانی، پیامبر به عنوان «حاکم» و «رهبر» مطرح میشود. در این جایگاه، پیامبر بدون مردم تعریف نمیشود.
وی با اشاره به مباحث بنیادین اندیشه سیاسی اسلام تأکید کرد: رهبری برای اعمال قدرت، تشکیل حکومت و غلبه بر دشمن، نیازمند حضور مردم است. مشروعیت سیاسی حکومت و کارآمدی آن بدون مقبولیت و حضور اجتماعی محقق نمیشود. این دیدگاه که مردم در مشروعیت حکومت نقشی ندارند و صرفاً باید اطاعت کنند، با منطق این سوره سازگار نیست. خداوند از همان ابتدا که پیامبر را برای حکومت برگزید، مردم را به عنوان «جنود» و بازوان اجرایی او در نظر گرفت. تاریخ انبیاء نشان میدهد حتی انبیای اولوالعزمی مانند حضرت ابراهیم(ع) و حضرت نوح(ع) به دلیل عدم همراهی مردم، موفق به تشکیل حکومت نشدند. بنابراین، عبارت «وَالَّذِینَ مَعَهُ» نشان میدهد که مردم بخشی از قدرت و مشروعیت سیاسی حکومت دینی هستند.
عضو هیأت علمی گروه سیاست پژوهشگاه در بخش اصلی سخنان خود به تشریح شاخصهای جامعه آرمانی و مدینه فاضلهای که در آیه ۲۹ سوره فتح ترسیم شده است پرداخت و این ویژگیها را در ابعاد سیاست خارجی، داخلی، معنوی و اقتصادی دستهبندی کرد:
۱. سیاست خارجی مقتدرانه (أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ):
مهاجرنیا اولین ویژگی جامعه نبوی را قاطعیت در برابر دشمنان دانست و گفت: جامعه اسلامی در سیاست خارجی و مناسبات دفاعی خود باید بر اساس «اقتدار» عمل کند. این شدت عمل مختص رهبر نیست، بلکه تمام بدنه جامعه باید در برابر استکبار و دشمنان (مانند آمریکا و اسرائیل در زمانه ما) یکپارچه و قاطع باشند. همانطور که رهبری فرمودند، اتحاد ملت در برابر دشمن، یک «اتحاد مقدس» است. صلح حدیبیه سازش نبود، بلکه مقدمهای هوشمندانه برای فتحالفتوح بود که با همین قاطعیت به دست آمد.
۲. همبستگی و محبت درونی (رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ):
وی دومین ویژگی را ساختار محبتآمیز داخلی جامعه دانست و افزود: جامعه دینی تنها مجموعهای از افراد خوب نیست، بلکه یک «کلِ به هم پیوسته» است که تار و پود آن را محبت و رحمت تشکیل میدهد. این تفاوت بنیادین جامعه اسلامی با جوامع غربی است. در غرب، نظم و رعایت حقوق دیگران غالباً ناشی از «الزام قانونی» و ترس از جریمه است و انسانها در لاک تنهایی خود فرو رفتهاند، اما در جامعه ایمانی، محبت یک امر قلبی و درونی است که فراتر از قانون، پیوندهای اجتماعی را محکم میکند.
۳. معنویت فراگیر و ارتباط با خدا (تَرَاهُمْ رُکَّعًا سُجَّدًا):
استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه ساختار جامعه از تکتک افراد شکل میگیرد، اظهار داشت: در جامعه آرمانی، تکتک شهروندان رابطهای عمیق با خدا دارند. این رکوع و سجود تنها یک عمل فردی نیست، بلکه وقتی آحاد جامعه ساخته شدند، کلیت جامعه نیز الهی و معنوی میشود. بسیاری از آسیبهای اجتماعی ناشی از ساخته نشدن افراد است. این آیه تأکید میکند که سیمای عمومی جامعه نبوی، سیمای بندگی و عبادت است.
۴. اقتصاد توحیدی و توکل (یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ):
وی به بُعد اقتصادی و معیشتی اشاره کرد و گفت: جامعه ایمانی رزق، پیشرفت و توسعه خود را از «فضل خدا» میطلبد. این به معنای نفی تلاش نیست، بلکه به معنای این است که انسان مؤمن معتقد است سررشته امور به دست خداست و نباید برای نان و نام، در برابر قدرتهای غیرالهی کرنش کرد. آنها باور دارند که اراده الهی فوق همه ارادههاست و همانطور که در حدیبیه با دست خالی بر دشمن مسلح پیروز شدند، در اقتصاد و معیشت نیز نگاهشان به فضل الهی است.
۵. رضایتمندی الهی (وَرِضْوَانًا):
وی افزود: هدف غایی در این جامعه، کسب «رضوان الهی» است. جامعهای که مناسباتش بر اساس رانت، پارتیبازی، دروغ و کلک بنا شده باشد، هرگز جامعه اسلامی نیست. خمیرمایه مدینه فاضله، طلب رضایت خداوند در تمام شئون زندگی است.
۶. سیمای نورانی و دوری از ریا (سِیمَاهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ):
عضو هیأت علمی گروه سیاست پژوهشگاه در تفسیر این بخش از آیه، با نقد برداشتهای سطحی گفت: برخی گمان میکنند اثر سجود یعنی پینه بستن پیشانی که گاهی با ریاکاری همراه میشود. اما قرآن میفرماید اثر سجده در «چهره» و «سیما»ی آنان هویداست؛ یعنی نورانیت، خلوص و معنویتی که از باطن آنها میتراود. این سیما، نشاندهنده عمق ایمان است، نه ظاهرسازیهای ریاکارانه.
۷. باور به معاد و مغفرت الهی:
وی با اشاره به وعده «مَغْفِرَهً وَأَجْرًا عَظِیمًا» تصریح کرد: امید به بخشش الهی و باور به پاداش اخروی، موتور محرک این جامعه است. انسان مؤمن هر چقدر هم تلاش کند، خود را در برابر عظمت الهی قاصر میبیند و همواره نیازمند مغفرت است. این نگاه مانع از غرور و موجب پویایی دائمی میشود.
۸. توصیف توراتی: استحکام و ریشهداری:
وی با اشاره به بشارتهای کتب آسمانی پیشین گفت: قرآن میفرماید مَثَل این جامعه در تورات نیز آمده است. این جامعه مانند درختی است که ریشه دوانده و مستحکم شده است.
۹. توصیف انجیلی: رشد ارگانیک و استقلال (کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ…):
عضو هیأت علمی گروه سیاست پژوهشگاه در تبیین نهمین ویژگی که تشبیهی بسیار زیبا در انجیل است، بیان داشت: قرآن جامعه نبوی را به زراعتی تشبیه میکند که جوانه میزند، محکم میشود و روی پای خود میایستد (فَاسْتَوَىٰ عَلَىٰ سُوقِهِ). این رشد، یک رشد «ارگانیک»، طبیعی و درونزا است، نه یک رشد بادکنکی و عاریتی.
وی افزود: این جامعه چنان با سرعت و قدرت رشد میکند که «یُعْجِبُ الزُّرَّاعَ» (کشاورزان را به شگفت میآورد) و همزمان «لِیَغِیظَ بِهِمُ الْکُفَّارَ» (کفار را به خشم میآورد). این رشد تکاملی نتیجه همافزایی مؤمنان است. برخلاف منطق سودجویانه که هر کس به فکر خویش است، در این مدل (رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ)، افراد مانند ساقههای یک کشتزار به یکدیگر تکیه کرده و باعث رشد هم میشوند.
عضو هیأت علمی گروه سیاست پژوهشگاه در پایان خاطرنشان کرد: سوره فتح با این آیه، تصویری تمامعیار از تمدن نوین اسلامی ارائه میدهد. جامعهای که روی پای خود میایستد، وابسته نیست، از درون میجوشد، در برابر دشمن چون کوه استوار و در درون سرشار از محبت است. این همان نسخه شفابخش الهی برای اصلاح جوامع امروزی است که باید سرلوحه حکمرانی و رفتار اجتماعی ما قرار گیرد.
گفتنی است سلسله جلسات تفسیر قرآن کریم و کرسیهای آزاداندیشی با حضور دکتر محسن مهاجرنیا، به صورت هفتگی برگزار و به بررسی ابعاد سیاسی و اجتماعی آیات قرآن کریم میپردازد.
