به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به یمن ۲۳ سال دوران نبوت پیامبر اکرم (ص)، مجموعه ارزشمند «از نگاه نبوی(ص)»، در قالب ۲۳ دفتر سعی دارد تا موضوعات متنوعی را در عرصه‌های اعتقادی، معرفتی، عرفانی، اخلاقی، اجتماعی، فرهنگی، ادبی، حقوقی، سیاسی و… از نظرگاه نبی مکرم اسلام(ص) برای مخاطب جوان مورد بررسی قرار دهد. این مجموعه به صورت مشترک توسط مرکز پژوهش‌های جوان وابسته به پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و نشر معارف، منتشر و راهی بازار شده است. فلسفه اخلاق از نگاه نبوی(ص) عنوان دومین جلد از این مجموعه و به قلم حجت الاسلام و المسلمین دکتر حسن معلمی است. از این رو با ایشان گفت‌وگویی ترتیب دادیم که در ادامه خواهید خواند.
در کتاب فلسفه اخلاق از نگاه نبوی(ص) به چه موضوعاتی پرداخته می‌شود؟
بسم الله الرحمن الرحیم؛ با توجه به وجود مبانی باطل در فلسفه اخلاق که اخلاق را در حد احساسات شخصی و سلیقه‌های فردی کاهش می‌دهد و رابطه اخلاق و حقایق را نفی می‌کند و کلیت اخلاق را زیر سوال می‌برد، ضرورت پرداختن به این علم و پاسخ شبهات آن و تبیین نظام محکم اخلاقی کاملاً روشن است. فلسفه اخلاق به مبادی تصوری (مفاهیم) و مبادی تصدیقی علم اخلاق می‌پردازد پس موضوع آن مبادی تصور و تصدیقی علم اخلاق است و مسائل آن عبارتنداز:
- مفاد باید و نباید، خوب و بد، مسئولیت و تکلیف، ارزش و ….
- عقل و عملی و نظری و دیدگاه‌های در باب آن
- رابطه باید و هست
- کلیت قواعد اخلاقی
- دین و اخلاق
- نظام اخلاقی
- مکاتب مختلف در فلسفه اخلاق
پیامبر اکرم(ص) نسبت به موضوع فلسفه اخلاق چه دیدگاهی دارند؟
از جمله مسائلی که در کلمات گهربار رسول اکرم صلی الله و علیه و اله و سلم به چشم می خورد ارتباط بین دین و اخلاق است و پیوند عمیق بین آن دواست. حسن خلق نیمی از دین است؛ دو خصلت در مومن جمع نمی‌شود: بخل و سوء خلق. در مواردی اسلام و ایمان و در مواردی دین به مسائل اخلاقی پیوند خورده است. ایشان می‌فرمایند: افضلکم ایماناً احسنکم اخلاقاً؛ بهترین شما از جهت ایمان بهترین شما در اخلاق است. درجای دیگر می فرمایند: اِن الله تعالی جواد یُحب الجواد و یُحب معالی الاخلاق و یکره شفافها. خداوند بخشنده است و بخشنده را دوست دارد و معالی اخلاق را دوست دارد و رقیق و کم آن را نمی‌پسندد. درجای دیگر می فرمایند: افضل المؤمنین اسلاماً من سلم المسلمون من لسانه و یده و افضل المومن ایماناً احسنهم خلقا. برترین مومنین از لحاظ اسلام کسی است که مسلمانان از دست و زبان او در امان باشند و برترین فرد از جهت ایمان کسی است که در حسن خلق بهترین باشد. در این روایات، رابطه دین داری و ایمان به خدا و حقیقت دین با اخلاق به خوبی روشن شده است و درجات ایمان و دین داری با درجات اخلاق و حسن خلق سنجیده می‌شود که رابطه متقابل با همدیگر دارند.
جانمایه اندیشه‌های اخلاقی پیامبراکرم(ص) چیست؟
بخش عظیم دین اخلاق است، یعنی هم پیامبر برای مکارم اخلاق مبعوث شده است: انی بُعثت لِاُتمم مکارم اخلاق. کلمات و سنت نبوی و معصومین علیهم السلام پر است از مباحث اخلاقی و در روایات رسول اکرم نیز توصیه به اخلاق بیشترین حجم را در کتاب نهج الفصاحه به خود اختصاص داده است و در روایات زیادی صفات خداوند مثل: جواد، کریم، رحیم و غیر آن ذکر شده است و انسان‌ها به داشتن این صفات ترغیب شده‌اند.
نظام اخلاقی نبوی دارای چه مختصاتی است؟
نظام اخلاقی عنوانی است که ممکن است معانی مختلفی را بدنبال داشته باشد که عبارتنداز:
۱ – تمام افعال و صفات اخلاقی با یک چینش منطقی و مترتب بر یکدیگر در یک نظام از پایین تا بالا جهت نشان دادن نحوه سیر سلوک از صفر تا بی نهایت، ارائه شوند. به عنوان مثال از توبه شروع شود تا به قرب الهی برسد و در این بین نیز مراحل و مراتب و اعمال و صفات و غیر آن دارای چینش خاصی باشد.
۲ – نظام معرفتی و منطقی به لحاظ مبانی اخلاق و اخلاق و نتایج آن ارائه شود؛ ابتدا مبانی اخلاق (مبانی دور و نزدیک) و سپس اصول کلی اخلاق و در نهایت آثار و نتایج اخلاقی بودن.
۳ – ارائه روند منطقی رسیدن به اخلاق صحیح، مثل آن که باید به مبدأ و معاد و تکامل روح انسان با اختیار و اعتقاد داشت تا با ضمیمه رابطه عمل انسان و نتایج آن و روح وروان و تکامل آن این روند را تبیین کرد.
البته ممکن است علاوه بر این سه معنا، معانی دیگری برای نظام اخلاق بتوان در نظر گرفت. با توجه به معانی مذکور، آنچه تا اندازه‌ای می‌توان از کلمات گهربار رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم اصطیاد کرد معنای دوم و سوم است، یعنی هم مبانی دور و هم مبانی نزدیک و هم نتایج اخلاقیات را با نمونه‌هایی از اخلاقیات می‌توان از مجموع کلمات ایشان بدست داد.
دستاوردهای پژوهشی که در این کتاب به آنها اشاره می‌شود چیست؟
در این کتاب اشاره می شود که در نظام اخلاقی اسلام از نظر رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم خدا محور است به عنوان مبدأ فاعلی و غایی و هدایتگر راه و معاد و قیامت سرمنزل همه انسان‌ها است و اعمال و رفتار صفات انسان نتایج تکوینی به دنبال دارند و بین اخلاق و حقایق رابطه عمیق بر قرار است و انسان در این مسیر از نقطه صفر تا بی نهایت در حال حرکت است.
