حجت‌الاسلام والمسلمین محمدجواد رودگر، مدیر گروه عرفان پژوهشکده حکمت و دین‌پژوهی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در گفت‌وگو با ایکنا گفت: وقتی گزاره‌ها و آموزه‌های قرآنی را مورد تحلیل و تبیین قرار می‌دهیم به این نتیجه می‌رسیم، معنویت همان طور که ناظر به عالم معناست در واقع باطن و غیب عالم مدنظر است.
وی با بیان اینکه ایمان به غیب، فصل مقوم معنویت است بیان کرد: در آیات ابتدایی و انتهایی سوره مبارکه واقعه این مسئله بیان شده است؛ در آیات ابتدایی این سوره در تبیین اوصاف متقین فرموده است که متقین کسانی هستند که ایمان به غیب و کتب نازل شده الهی دارند و در بخش پایانی این سوره نیز بیان شده رسول و مومنان به هر چیزی که خداوند نازل کرده ایمان دارند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بیان کرد: در نظام معنویت قرآنی باید سه عنصر اندیشه‌ای بینشی، اعتقادی و کنشی و رفتاری مدنظر باشد؛ در ایمان به غیب، بحث ایمان به مبدا و معاد مطرح است که به لحاظ بینشی و نگرشی، جهان‌بینی الهی و اسلامی را می‌سازد.
وی افزود: در باب انگیخته‌ای نیز ده آیه اول سوره مبارکه مؤمنون، تماما به بعد کنشی و رفتاری در کنار بعد بینشی پرداخته و خصوصیات مومنان به غیب در آن مطرح می‌شود؛ همچنین در ۵۲ جای قرآن کریم، مسئله ایمان و عمل صالح با یکدیگر ذکر شده است که ایمان به بعد بینشی و عمل صالح نیز به بعد رفتاری بازگشت می‌کند.
ابتغاء مرضات الله، پایه معنویت قرآنی
رودگر تصریح کرد: براین اساس توام بودن ایمان با عمل صالح بسیار در تبیین معنویت قرآنی موثر است؛ زیرا در دو طرف این طیف، مباحث زیادی وجود دارد؛ از یکسو ممکن است افرادی وجود داشته باشند که به مسجد بروند، روزه بگیرند و نماز هم بخوانند، ولی بن مایه توحیدی ناب نداشته باشند که حسن فاعلی وجود دارد، اما حسن فعلی در کار نیست؛ خداوند ابتغاء مرضات الله را در پذیرش اعمال مطرح فرمود که ناظر به حسن فعلی و فاعلی است.
این محقق و استاد حوزه علمیه بیان کرد: در سوره مبارکه انسان و در توصیف فضائل اهل بیت (ع) اشاره دارد که ایشان اطعام خود را منتسب به وجه الله فرموده‌اند، یعنی از قول اهل بیت (ع) فرمود: ما مستمندان و فقیران و یتیمان را برای جلب رضایت الهی، اطعام می‌کنیم.
رودگر اظهار کرد: اگر در معنویت، اندیشه و انگیخته معنوی و الهی وجود نداشته باشد در قاموس و منظومه معرفتی قرآن، آن معنویت توحیدی نیست؛ لذا خیلی از معنویات موجود ضدخدا و یا تهی از خداست و معنویاتی هم هست که خدا در آن به ظاهر وجود دارد، ولی حسن فعلی و فاعلی در کنار یکدیگر مکمل نیستند.
مدیر گروه عرفان پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بیان کرد: در منطق وحی، انسانی معنوی است که انگیزه و انگیخته و کنش وی معنوی باشد؛ به همین دلیل شهید بهشتی می‌فرمود: «حزب»، معبر من است و من دنبال حزب بازی و جناح بازی نیستم و به حزب با همان انگیزه که به مسجد می‌روم، می‌روم.
وی افزود: در روایات بیان شده که کارگری که برای کسب روزی و درآمد حلال، عرق می‌ریزد عرق او همانند قطره خون شهید است؛ چنین فردی مصداق الکاد علی عیاله کالمجاهد فی سبیل الله است؛ یا در روایت بیان شده که عبادت ده جزء است و ۹ جزء آن کسب روزی و درآمد حلال است؛ با این نگاه به طور کلی مقوله معنویت، توسعه معنایی بسیار زیادی پیدا خواهد کرد و مفهوم آن گسترده خواهد شد؛ لذا معنویات کاذب، اصولا در این نگاه معنویت تلقی نمی‌شوند.
رودگر با اشاره به آیه ۳۷ سوره مبارکه نور «رِجَالٌ لَا تُلْهِیهِمْ تِجَارَهٌ وَلَا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاهِ وَإِیتَاءِ الزَّکَاهِ یَخَافُونَ یَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ» گفت: در این آیه فرموده است که مردان الهی کسانی هستند که هیچ چیزی و هیچ تجارتی آنان را از یاد خدا باز نمی‌دارد؛ این نوع معنویت، عزلت نشینی نیست بلکه مراد آن است که مردان الهی در تجارت و کسب و کار هم که هستند چیزی آنان را از یاد خدا غافل نخواهد کرد و کار‌های خو را با نام و یاد و برای خدا انجام می‌دهند و انگیزه و انگیخته یکجا حضور دارد.
رودگر تصریح کرد: در آیه شریفه دوم سوره ملک «الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَیَاهَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ» تعبیر جالبی در قآن بیان شده و آن اینکه نفرمود: اکثر عملا بلکه فرمود: احسن عملا؛ یعنی ذات باری تعالی، با کمیت عمل ما کاری ندارد بلکه به کیفیت نگاه می‌کند و هرقدر حسن فعلی و فاعلی در آن نمود و بروز بیشتری داشته باشد آن عمل به حسن و نیکی و احسن بودن نزدیکتر است.
جازدن معنویت شیطانی به جای معنویت ناب
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی اظهار کرد: در آیه پایانی سوره مبارکه فتح (۲۹) «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُکَّعًا سُجَّدًا» و بعد از آن که به صفت شدید بودن مومنان در برابر کفار و مهربان بودن در میان خود اشاره کرده به بیان چندین ویژگی امت پیامبر که شرح برخی از آن‌ها در تورات و انجیل نیز آمده می‌پردازد؛ بنابراین کسانی که به دنبال ارائه معنویت مدرن هستند باید این مولفه‌ها را محور کار خود قرار دهند نه اینکه معنویت خودساخته و شیطانی را به جای معنویت الهی جا بزنند.
این استاد و محقق حوزه علمیه بیان کرد: معنویت قرآنی مبتنی بر عناصر و فصول مقومی است که یکی از مهمترین این عناصر، آن است که باطن این عالم و جهان، حقیقت و ملکوتی دارد که زندگی افراد تحت پوشش این باطن قرار می‌گیرند؛ نمونه بارز این مسئله در فرمایشات و سیره امام قابل ملاحظه بود؛ ایشان وقتی خرمشهر آزاد شد نفرمود: ماخرمشهر را آزاد کردیم بلکه فرمود: خدا خرمشهر را آزاد کرد؛ در نظام عرفانی قرآنی که امام خمینی در دوره معاصر از نمونه‌های بارز آن است همه چیز جلوه خدا می‌شود و از باب توحید افعالی به پدیده‌ها نگریسته می‌شود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به ثمرات معنویت قرآنی و حسن فاعلی و فعلی اظهار کرد: فعل وقتی حسن باشد و حسن فاعلی آن نیز رعایت شود ثمراتی در پی دارد که مهمترین ثمرات آن ارتقاء وجودی خود فرد علاوه بر پاداش دنیوی و اخروی است که از انجام آن به دست می‌آورد.
تفاوت نتیجه حسن فعلی در مومنان و مشرکان
وی با بیان اینکه در دنیای غرب نیز حسن فعلی ممکن است در بسیاری از امور وجود داشته باشد، ولی حسن فاعلی همراه آن نباشد تصریح کرد: حسن فعلی هم لوازم و آثار و نتایج خوبی برای فاعل آن ولو آنکه نیت الهی نداشته باشد دارد، ولی کافی نیست و تایید قرآن بر همراه کردن این دو از این منظر است؛ زیرا حسن فاعلی رشددهنده و تزکیه دهنده فاعل فعل است.
رودگر اظهار کرد: قرآن کریم در آیه ۲۴ سوره مبارکه ابراهیم (ص) فرمود: أَلَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا کَلِمَهً طَیِّبَهً کَشَجَرَهٍ طَیِّبَهٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِی السَّمَاءِ؛ رسیدن به حیات و کلمه طیبه نیازمند حسن فعلی و فاعلی است و شعاع اثردهی کاری که متصف به این دو صفت باشد بیشتر است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی عنوان کرد: ما نماز می‌خوانیم، روزه می‌گیریم و به زیارت می‌رویم؛ چرا باید دیگران را در آن دخالت دهیم وقتی می‌دانیم کاری اگر برای خدا باشد نتایج و ثمرات بهتری دارد؛ براین اساس اخلاص یکی از مهمترین ثمرات معنویت قرآنی است.
رودگر تصریح کرد: حسن و قبح در دنیای غرب هم در امور اجتماعی و سیاسی آنان وجود دارد، ولی حسن فاعلی می‌تواند انگیزه دنیوی را هم بیشتر کند ضمن اینکه ضامن بقاء، ماندگاری و برکت در یک کار نیز می‌شود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی اظهار کرد: معنویاتی که امروز به عنوان عرفان‌های کاذب مطرح هستند اگرچه فاصله فکری زیادی با هم دارند، ولی عمدتا بر مبنای انسان‌گرایی و طبیعت‌گرایی یعنی اومانیسم و نچرالیسم طراحی و تعریف شده‌اند. این معنویت مانند خود این مکاتب صرفا به بعد مادی افراد و نیاز‌های جسمانی او توجه دارند؛ در صورتی که انسان دوبعدی و واجد نیاز‌های مادی و غیرمادی است ضمن اینکه معنویت‌های خطرناکی هم وجود دارند.
رودگر تصریح کرد: مکاتب غربی بعد از اینکه دوره علم‌گرایی را طی کرده و در مادی‌گرایی، بشر را به نهایت بردند به این نتیجه رسیدند که برای تداوم حیاتشان باید به بعد معنوی او نیز توجه داشته باشند لذا به سمت مسائل ماورایی نیز پیش رفتند و مباحث قدسی و متعالی را مورد توجه قرار دادند، اما باز هم هیچگاه حاضر نشدند این معنویت را به خداوند و دین گره بزنند، به همین دلیل می‌بینیم از تعابیری مانند فراروانشناختی و … استفاده می‌کنند.
وی افزود: امروز در مباحث روان‌شناسی غربی مسائلی ماند شادی، رضایت خاطر و … وجود دارد و تلاش می‌شود با چیزی غیر از یاد خدا به این مسئله دست، ولی معنویت با امور دنیوی به دست نمی‌آید همان طور که قرآن کریم فرموده است: «.. أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد/۲۸) آرامش و اطمینان تنها با یاد خدا ایجاد می‌شود.
وی تاکید کرد: ما با شادی و انبساط درونی و رضایت مشکلی نداریم، اما معتقدیم بستر حقیقی این موضوعات در دین وجود دارد بنابراین شادی و رضایت خاطر باید در درون انسان نهادینه شود.
