به گزارش اداره روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، کرسی علمی ترویجی کارکردهای عدالت در حکمرانی اخلاقی روزسه شنبه مورخ ۱۵ اسفند ماه جاری توسط گروه سیاست پژوهشکده نظام‌های اسلامی در سالن فرهنگ پژوهشگاه دفتر قم برگزار شد.
حجت الاسلام و المسلمین دکتر سیدکاظم سیدباقری، عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در ابتدای این کرسی علمی به عنوان ارائه دهنده بحث گفت: عدالت یکی از مباحث دیرپا در اندیشه‌ورزی‌های انسانی بوده است، خاستگاه آن نیز از روابط فردی انسانی بوده و سپس وارد عرصۀ اجتماعی‌سیاسی شده است. «عدالت، دربردارندۀ همۀ نیکی‌ها و محسنات، از جمله احقاق حق، اجرای قانون، درستکاری، عمل به آموزه‌های دین، راستگویی، عدم استبداد، حق شناسی و انصاف است. (ر.ک. افلاطون،۱۳۸۱: ۲۸ ) با توجه به آن که حکمرانی و حاکمیت همیشه با قدرت همراه بوده، پس بحث از عدالت، معیارهای آن و راهکارهای دستیابی به آن نیز از برجستگی خاص برخوردار گردیده است.
وی افزود: از آن جا که انسان همواره بهانه و راهی برای فرار از قانون و بهرۀ ناشایست از قدرت داشته است، فیلسوفان سیاست و اخلاق، بر نقش تاثیرگذار عدالت در مسیر اعمال حاکمیت تاکید داشته‌اند. با عدالت است که می‌توان تا اندازه‌ای باور داشت انسان از خودخواهی‌ها و خودکامگی‌های خویش می‌کاهد و رفتار و گفتار قدرتمند، سامان می‌یابد. این امر هرگز به معنای آن نیست که با عدالت می‌توان همۀ خودمحوری‌ها را پایان داد که انسان همواره در آستانۀ لغزش است، حال، زمانی آگاهانه و گاهی ناآگاهانه. پس مهاری بیرونی باید بر او نظارتی مستقیم و سخت‌گیرانه داشته باشد.
با عدالتی که در جان و نهان صاحبان قدرت، نقش بسته باشد، تک تک رفتارها و کلمات، قبل از اقدام، از صافی سنجیده‌ای می‌گذرد، لذا ستم در فرایند آگاهانه رخ نمی‌دهد، آن سان که برای جلوگیری از ستمِ ناآگاهانه نیز هر نظامی به قانون، تصمیم‌گیری شورایی، برنامه‌ریزی‌های دقیق و پیچیده و حساب شده نیاز دارد. از دیگر سو، می‌دانیم که هدف بعثت انبیاء، در قرآن کریم، اجرای قسط و عدل معرفی می‌شود:
لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ(حدید،۲۵)
و رسول اکرم (ص)، هدف از برانگیخته شدن خود را کامل کردن اخلاق معرفی میکند:
انّما بعثتُ لاتمّم مکارمَ الاخلاق (مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۱۶: ۲۱۰)
سیدباقری همچنین گفت: چنین است که اخلاق و عدالت، شانه به شانۀ هم در هدف رسالت و مسیر پویش انسان به سوی سعادت، نقش بازی میکنند.
اگر اخلاق را واشکافیم، یکی از عناصر اصلی و بنیادین، آن عدالت است، به نحوی که نمیتوان از اخلاق بدون عدالت، صحبت کرد. در مفهوم جامع اخلاق، عدالت و تقوی حضوری پر رنگ دارند. عدالت، امری اخلاقی است، بنیادین و جهانشمول. اگر برخی از امور اخلاقی مانند سخاوت و صداقت، در فردی نباشد، آن فرد دارای کمالی به نام بخشندگی یا راستگویی نیست و بخشی از فضایل اخلاقی را ندارد، اما اگر کسی عدالت را نداشته باشد، هستۀ سخت اخلاق را از دست داده است..
عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بیان کرد: بحث حکمرانی اخلاقی و مهار حاکم، در اندیشۀ دینی-قرآنی، دارای اهمیت بوده و لذا شرط اصلی و اولی حاکم اسلامی، عصمت معرفی شده است، زیرا معصوم، از آن جا که به همۀ مفاسد گناه و ستم، آگاهی دارد، ستم نمی‌کند و از قدرت خویش بهرۀ ناشایست نمی‌برد. به تعبیر دیگر، در این اندیشه، به صورت پیشینی جلوی فساد قدرت گرفته شده است. با این همه، در نگاهی واقع گرا و از آن جا که در دوران غیبت، جامعۀ مسلمانان به حال خود واگذار نشده است و با در نظر گرفتن این نکته که حاکم، ممکن خطا کند، سازکارها و راهکارهای متفاوتی برای اعمال محدودیت و مهار قدرت حاکم پیش بینی شده که یکی از بنیادی‌ترین آنها، عدالت است که نقشی کلیدی در حکمرانی اخلاقی و جلوگیری از تاخت قدرت دارد و با مهاری که بر او می‌زند، در کنار دیگر سازکارها، جریان قدرت را به سوی حق و اخلاق، هدایت میکند.
وی همچنین گفت : ما در این موضوع در جستجوی آن هستیم تا نقش و کارکرد عدالت در حکمرانی اخلاقی را بررسی کنیم. با حضور عدالت چه مقدار می‌توان به حکمرانی اخلاقی رسید که در آن رفتارها، اندیشه‌ها و گفتارها، اخلاقمند گردد.
وی در انتها گفت : ورود اخلاق به عرصۀ سیاسی-اجتماعی، پیامدهای گوناگونی به همراه دارد؛ عدالت رفتارها را اخلاقمند، متعادل و اعتدال‌جو میکند، آن سان که اگر فرمانروایی به استبداد روی آورد یا ستم و ناداوری را در رفتار خویش حاکم سازد، از دایرۀ عدالت، بیرون رفته است. این موضوع در جستجوی آن است تا نقش و کارکرد عدالت در حکمرانی اخلاقی را بررسی کند. در پاسخ به این پرسش، بر این فرضیه تاکید شده است که با توجه به پیوند تکمیلی و تعاملی میان اخلاق، عدالت و سیاست و بایستگی نهادینه شدن عدل در جان حاکمان، بر پایۀ اندیشۀ سیاسی اسلام، عدالت در حکمرانی اخلاقی دارای کارکردهایی چون احقاق حقوق شهروندان، دوری از استبداد، احتیاط در رفتار سیاسی و رفتار اعتدالی می‌باشد. دادگری فردی و اجتماعی، رفتارهای حکمرانان را سامان می‌بخشد و از رفتار ناشایست و غیراخلاقی بازمی‌دارد، به گونه‌ای که پویش جامعه را به سوی سعادت تضمین میکند.
در ادامه این کرسی حجت الاسلام دکتر محمد جداری عالی و آقای حسنی به نقد مطالب ارائه شده پرداختند.
