به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، کرسی علمی ـ ترویجی با موضوع «انفال انگاری فضای مجازی» روز یکشنبه مورخ ۱۴ مردادماه جاری توسط مرکز مطالعات فضای مجازی پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی پژوهشگاه با همکاری معاونت تحقیقات، آموزش و حقوق شهروندی معاونت حقوقی ریاست جمهوری (در راستای همایش ملی تنظیم‌گری فضای مجازی) با حضور جمعی از اساتید و پژوهشگران بصورت حضوری و مجازی برگزار شد.
در این کرسی علمی ـ ترویجی حمید فعلی (پژوهشگر دوره دکتری حقوق عمومی) به عنوان ارائه دهنده و آقایان دکتر عبدالصالح شاهنوش فروشانی (عضو هیات علمی دانشگاه علوم قضایی) و دکتر سید محمد مهدی غمامی (عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق) به عنوان ناقد حضور داشتند. دبیری علمی این کرسی نیز بر عهده دکتر محمد محمدی‌نیا (عضو هئیت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی) بود.
آقای حمید فعلی در این جلسه، طرح نظریه انفال‌انگاری فضای مجازی را به جهت جلوگیری از رهاشدگی این فضا و سپردن اداره آن به دست کشورهای دارنده زیرساخت‌های بهره‌برداری از این ثروت عظیم به ویژه با پیشرفت روزافزون آن و ورود به عصر وب ۳ با گسترش هوش مصنوعی ضروری دانست.
وی این نظریه را به عنوان نظریه‌ای بنیادین برای تحقق حاکمیت نظام جمهوری اسلامی ایران بر فضای مجازی مطرح کرد. به نظر ایشان، با تکیه بر صدر اصل ۴۵ قانون اساسی مبنی بر ذکر مصادیقی تمثیلی از انفال و ثروت‌های عمومی می‌توان با رجوع به نظرات برخی از فقهای متأخر از جمله امام خمینی (ره) نظریه تعیین تکلیف‌کننده مالکیت اصل بستر فضای مجازی را پی‌ریزی کرد و به استناد ذیل اصل ۴۵ قانون اساسی بر اساس تسری ضابطه تعریف انفال در این نظر فقهی، از طریق قانون‌گذاری انفال‌انگاری فضای مجازی را حقوقی‌سازی نمود و نظام حقوقی و قواعد و هنجارهای حاکم بر فضای مجازی را تدوین کرد. مالکیت کنونی این فضا، مالکیت خودخوانده و نامشروع کشورهایی نظیر آمریکا است و عدم طرح‌ریزی نظریه‌ای فقهی ـ حقوقی برای تعیین تکلیف نسبت نظام حقوقی ما با فضای مجازی و یا اتکا به سایر فروض فقهی نظیر مباحات تلقی کردن آن، منجر به بسط ید بیشتر کشورهایی مانند آمریکا برای کنترل آن شده که با قواعد فقهی نفی سبیل، حفظ نظام و لاضرر نیز در تعارض است.
این پژوهشگر افزود چالش انفال‌انگاری فضای مجازی در تحدید برخی از حقوق و آزادی‌ها مانند حق دسترسی به اطلاعات و اینترنت و مالکیت خصوصی بر داده‌های شخصی است؛ زیرا می‌تواند دست دولت را در تنظیم‌گری بر فضای مجازی باز بگذارد. بنابراین انفال‌انگاری این فضا الزاماتی حقوقی نسبت به حقوق کاربران فضای مجازی نیز دارد که باید پیرامون جوانب حقوقی این نظریه نیز پژوهش شود. ضرورت تعیین تکلیف نسبت به این الزامات با مرور ابهام شورای نگهبان نسبت به مصوبه مجلس حین تصویب قانون مدیریت داده‌های ملی و مسکوت ماندن حکم مالکیت این نوع از داده‌ها محسوس‌تر می‌شود.
دکتر محمد عبدالصالح شاهنوش فروشانی (عضو هیات علمی دانشگاه علوم قضایی)، ناقد محترم نشست، پرداختن به موضوع فضای مجازی را ضروری دانسته و در خصوص انفال‌انگاری اعتقاد داشت که اگر دغدغه ارائه‌کننده محترم، تنظیم‌گری است، نیازی به ربط دادن فضای مجازی به «نحوه مالکیت» (خصوصی، عمومی، مشاع و …) نیست. ربط دادن حل مسئله فضای مجازی به مالکیت، ربط نادرستی است. به زعم او، اصول اساسی قانون اساسی در این بحث به ما کمک شایانی نمی‌کنند، زیرا بسیار مجمل و مبهم در این خصوصند.
دکتر سید محمد مهدی غمامی (عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق) ناقد دیگر نشست، مشکل اصلی در فضای مجازی کشور را فقدان نظریه درباره ماهیت، اداره و نحوه تعامل جمهوری اسلامی با این فضا دانستند و به این دلیل هر کار تحقیقی در این موضوع را ارزشمند خواندند، هرچند بداعت آن خارج از چارچوب‌های موجود باشد. وی در صحت تعبیر مال برای فضای مجازی تردید داشته و به اصل ۴۵ قانون اساسی ارجاع دادند. کما اینکه در ادبیات فقهی الزاما از ماهیت مال برای انفال استفاده نشده بلکه عبارت «موهبتی خدادادی» خوانده شده است. پس انفال از ابتدا بنا بر یک تعریف، مال نیست، یعنی وفق عناصر مال، انفال مال نیست کما انفال قابلیت انتقال، تملک و تخصیص و اختصاص ندارد. به علاوه مالکیت داده‌ها نیز محل تردید است. قطعا داده‌های عمومی، مالکیت بردار نیست. در مورد داده‌های خالص شخصی امکان مالکیت شخصی هرچند مطرح است ولی داده‌هایی که با پردازش‌های ثانویه تولید شده نیز از حیث مالکیت برداری محل ابهام جدی است. بنابراین تحلیل ما از آن باید ماتریسی باشد.
دکتر محمد محمدی‌نیا (عضو هئیت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی) نیز، در پایان پس از جمع‌بندی بحث، نکاتی را بیان کرد. به نظر او مبنا و مناط تمثیل فضای مجازی همچون انفال نیاز به توضیح و تبیین بیشتری دارد. علاوه بر این، بیان ضرورت انفال‌انگاری باید قوی‌تر مطرح شود، زیرا حاکمیت، تنظیم‌گری، پالایش، کنترل و جلوگیری از رهاشدگی فضای مجازی بدون فرض انفال هم کاملا میسر است.
آقای فعلی در سخن پایانی این نشست را فرصت مناسبی برای دقیق‌شدن بر موضوع دانسته و اظهار امیدواری کرد که در ادامه تحقیق از نکات ناقدان محترم و شرکت کنندگان بهره خواهد برد.
