به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به نقل از خبرگزاری شبستان: به مناسبت هفته پژوهش کرسی علمی- ترویجی «تحلیل آینده هوش مصنوعی بر اساس سنت های الهی» توسط مجمع پژوهشگاه های علوم انسانی اسلامی با همکاری معاونت پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، گروه تخصصی علوم انسانی قرآنی پژوهشگاه و مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) به صورت حضوری و مجازی برگزار شد.
در این نشست حجت‌الاسلام دکتر قاسم ترخان به عنوان ارائه‌دهنده و حجج‌الاسلام محمدحسین بهرامی و غلامرضا بهروزی لک به عنوان ناقد و حجت‌الاسلام سید داود موسوی به عنوان دبیر علمی حضور داشته و مباحث خود را مطرح کردند.
در ادامه گزارشی از این نشست را می‌خوانید:
حجت‌الاسلامدکتر قاسم ترخان مدیر گروه تخصصی علوم انسانی قرآنی پژوهشگاه با بیان اینکه در بحث آینده‌پژوهی وقتی به مساله هوش مصنوعی توجه می‌شود، مساله سنت‌های الهی چندان جایگاهی ندارد، اظهار کرد: به نظرم این مساله اساسی است، یعنی اساسا تحلیل و در واقع سناریویی که می‌خواهیم پیشنهاد دهیم بدون لحاظ آن مباحث کلامی نمی‌تواند دقیق باشد.
عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ادامه داد: در این راستا باید چند نکته را روشن کنیم و به چند پرسش پاسخ دهیم؛ نخست آنکه سنت‌های الهی به چه معناست؟ باید تصویر روشنی از این بحث داشته باشیم، مقصود از سنت‌های الهی چیزی است که عالم و آدم را تدبیر می‌کند اما این قوانین می‌تواند طبیعی باشد منتهی مراد ما در این بحث قوانین طبیعی نیست، قرآن واژه سنت‌ها را در مورد قوانین طبیعی به کار نبرده بلکه در مورد قوانین اجتماعی به کار برده و از واژه قَدَر استفاده کرده است؛ سنت‌ها یعنی قوانینی که خداوند با آنها جوامع بشری را مدیریت می‌کند که خود آنها نیز چندگونه هستند؛ برخی مطلق‌اند یعنی بسته به اراده ما نبوده و چه بخواهیم و چه نخواهیم خدا این قانون را اجرا می‌کند، مثلا سنت ابتلای مطلق؛ خداوند این سنت را دارد و اجرا می‌کند، این سنن مطلق است، یک دسته از سنن مشروط هستند یعنی بسته به اراده ماست، اگر من اراده کنم این سنت اجرا می‌شود مثل سنت نصر، اگر شما این کار را کردید خدا یاری می‌کند.
وی افزود: یک دسته سنن دیگر هم داریم که مطلق و رقابت پذیر هستند، توجه به این سنت بسیار اهمیت دارد، سنت مطلقی که رقابت‌پذیر است به این معناست که خداوند قانونی دارد و این قانون را چه بخواهیم و چه نخواهیم اجرا می‌کند اما اراده انسان در آن نقش دارد، اراده انسان یعنی اینکه ما می‌توانیم تحقق آن قانون را یا سرعت ببخشیم یا کاری کنیم که دیرتر محقق شود یعنی در کمیت و کیفیت می‌توانیم اثرگذار باشیم، مثل سنت استخلاف صالحان که جزو سنن تمدنی اجتماعی است؛ به این معنا که در نهایت زمین و حاکمیت‌اش از آن صالحان است؛ چه اسرائیل و آمریکا بخواهند و چه نخواهند بالاخره این امر محقق می‌شود.
حجت‌الاسلام ترخان با بیان اینکه باید تلقی اجمالی از هوش مصنوعی ذیل این بحث داشته باشیم، تصریح کرد: در این رابطه تعاریف مختلفی ارایه شده است، برخی می‌گویند هوش مصنوعی باید منطقی فکر کند، منطقی عمل کند، انسانی فکر کند یا انسانی عمل کند، این چهار رویکرد مطرح می‌شود اما بالاخره بر اساس این رویکردهای چهارگانه نیز هشت دسته تعریف شده است که وارد جزئیات نمی‌شوم اما در کل تعریف هوش مصنوعی را فناوری و دانش نوین جهت ساخت ماشین‌های هوشمند عنوان می‌کنند که توانایی استدلال و منطق و تصمیم‌گیری را دارد.
وی افزود: البته اینجا مهم آن تقسیم‌بندی است که از هوش مصنوعی ارائه شده است به این معنا که هوش مصنوعی به خودآگاهی برسد. پرسش این است که آیا می‌توانیم به این مرحله یعنی بحث تکینگی در مورد هوش مصنوعی برسیم؟ برخی می‌گویند امکان‌پذیر نبوده و در آینده نزدیک به آن می‌رسیم، البته اخیرا دیدم که گویا مدیر مایکروسافت اعلام کرده بود که به زودی به هوش مصنوعی قوی که ابرهوش است و از انسان هم پیشی می‌گیرد می‌رسیم که از ویژگی‌های این هوش مصنوعی آن است که به خودآگاهی هم دست پیدا می‌کند؛ حال به فرض اینکه چنین چیزی اتفاق بیفتد و به مرحله تکینگی برسیم، برخی می‌گویند که وقوع این اتفاق اجتناب‌ناپذیر است؛ اما بزرگ‌ترین چالشی که ذیل این اتفاق ایجاد می‌شود در قالب این پرسش متبلور است که اگر به این دوره وارد شویم تکلیف مسائلی که در منابع دینی‌مان داریم چه می شود؟
مدیر گروه تخصصی علوم انسانی قرآنی پژوهشگاه گفت: اگر در قالب چهار سناریویِ کلان، هوش مصنوعی را دسته‌بندی کنیم در این صورت آینده آن به شکل دیگری مطرح می‌شود؛ یک سناریو معتقد است که بهترین حالت ممکن اتفاق می‌افتد که ذیل این نگاه یک سناریو می‌تواند آرمانی باشد؛ سناریو دیگر مبتنی بر همگرایی است؛ یک دسته از سناریوها نیز بدترین حالت را متصور می‌شوند یعنی آینده هوش مصنوعی به جایی می‌رسد که طی آن بشر را نابود کند که از جمله سناریوهایی که در این حالت هستند می‌توان به سناریو غیرقابل پیش‌بینی و ناشناخته، سناریو واگرایی، سناریو نگران‌کننده اشاره کرد؛ البته در این میان برخی از سناریوها هم بر این نظریه استوار هستند که نگاه، نگاه اعتدالی است که از جمله مواردی که ذیل این دیدگاه مطرح می‌شوند می‌توان به سناریو محتاطانه اشاره داشت؛ آخرین حالت نیز حالت خارج از چارچوب است در واقع حالت جامعی است که به مزایا و آسیب‌های هوش مصنوعی به شکل توامان توجه دارد.
سناریوهایی درباره هوش مصنوعی
عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت: بر اساس سنت‌های الهی، بسیاری از این سناریوها اصلا قابل قبول نیستند مثل سناریوی نگران‌کننده که می‌گوید هوش مصنوعی بشریت را به جایی می‌رساند که حتی فراتر از انسان حرکت خواهد کرد و این سبب می‌شود که هوش مصنوعی خدا و فاتح و بشریت منقرض شود؛ همچنین سناریو واگرایی یا سناریوهای غیرقابل پیش‌بینی که می‌گویند هیچ‌چیز قابل پیش‌بینی نیست، ما بر اساس سنت‌های الهی این دسته از سناریوها را رد می‌کنیم آن هم به چند دلیل نخست آنکه: بر اساس چه سنتی می‌خواهید مساله را پیش ببرید؟ هوش مصنوعی ممکن است باعث آسیب بشریت شود.
حجت‌الاسلام ترخان افزود: این امکان وجود دارد که هوش مصنوعی به بشریت آسیب بزند اما هرگز نمی‌تواند کاری انجام دهد که ذیل آن اراده از انسان گرفته شود، همواره این اراده انسان وجود دارد، خداوند فرمود: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَیٰ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَٰکِنْ کَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ» (و چنانچه مردم شهر و دیارها همه ایمان آورده و پرهیزکار می‌شدند همانا ما درهای برکاتی از آسمان و زمین را بر روی آنها می‌گشودیم و لیکن (چون آیات و پیغمبران ما را) تکذیب کردند ما هم آنان را سخت به کیفر کردار زشتشان رسانیدیم).
هوش مصنوعی نمی تواند جلوی سنت های الهی را بگیرد
مدیر گروه تخصصی علوم انسانی قرآنی پژوهشگاه در ادامه گفت: از سوی دیگر از منظر سنت‌های الهی رقابت‌پذیر مثل سنت استخلاف و وراثت، حتی هوش مصنوعی نمی‌تواند جلو این سنت‌ها را بگیرد، با وجودی که اکنون با بهره‌مندی از هوش مصنوعی در جریان غزه و لبنان و حزب‌الله خسارات فراوانی وارد شد، اما باز هم این مساله مطرح است که با هوش مصنوعی شاید استخلاف که سنتی الهی است را بتوان جلو انداخت یا به تاخیر انداخت اما به هیچ روی نمی‌توان جلو آن را گرفت؛ بنابراین هریک از این سناریوها جز سناریوی غیر قابل پیش بینی، در تضاد با سنت های الهی نیست. فقط آن دسته از سناریوها در تعارض با سنت های الهی است که بدترین حالت ممکن را مطرح می کند.
حجت الاسلام ترخان تصریح کرد: پیشنهاد ما این است که سناریوی تکاملی را مطرح کنیم؛ مساله مهم فلسفه تاریخ این است که آیا حرکت جهان به سمت تکامل هست یا نیست؟ اگر پاسخش را بدهید زمینه آماده می شود تا دیدگاه جدیدی را بر اساس سنت‌های الهی مطرح کنیم؛ براساس مبانی جهان شناختی و انسان شناختی، معتقدم که حرکت جهان، حرکت تکاملی است؛ البته ممکن است در ادوار مختلف جوامع دچار افت و خیزهایی شوند اما آن حرکت واحدی که خداوند طراحی کرده منجر به این می شود که ما به استخلاف صالحان برسیم.
عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: ما انسان را فطرت‌مند می‌دانیم، جهان قانون دارد و به سمت نقطه مطلوب می‌رود که همان استخلاف صالحان است، تا این حرکت تکاملی نباشد حادثه ای اتفاق نمی‌افتد، جوامع باید نزدیک شوند تا نقطه مطلوب اتفاق بیفتد. اگر چنین شود نتیجه‌ای که می گیریم آن است که با هوش مصنوعی هم باید سناریوی تکاملی را مطرح کنیم؛ باید تلاش کنیم تا نقطه مطلوب اتفاق بیفتد.
به آینده پژوهی تجویزی نیاز داریم
در ادامه حجت‌الاسلام «غلامرضا بهروزی لک» طی سخنانی اظهار کرد: از نظر من وقتی در غرب از آینده هوش مصنوعی سخن می‌گوییم دو پارادایم زنده است؛ نخست پارادایم انسان‌محور که مشابه آن را در کارهای فوکویاما دیده‌ایم که او البته به لحاظ محتوایی آینده جهان را تحت‌عنوان پایان تاریخ به کار می‌برد هرچند که استعاره پایان تاریخ، یک استعاره هگلی است، اما اینجا پایان به معنای اوج تکاملی است.
عضو هیات علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع) ادامه داد: اگر از منظر مدرن به این قضیه وارد شویم آنچنان است که هوش مصنوعی با نظر مدرن و خاصی که دارد ذیل چنین رویکردی پیش می‌شود؛ از سوی دیگر پارادایمی که در غرب هنوز زنده است پارادایم پسامدرنیته است که مبتنی بر آرای نیچه بوده و معتقد است که حقیقت ذاتی وجود ندارد و حقایق مانند حباب‌ها و جعل‌هایی است که صورت می‌گیرد و این را هرچه هم بگیریم لایتناهی است چون هیچ حقیقتِ لایتناهی وجود ندارد، هر گفتمانی برای خودش یک معیار صدق درونی دارد لذا نمی شود قضاوت کرد، از سوی دیگر تکثراتی که در قرن ۲۱ داریم از جمله فضای مجازی و سایبر و هوش مصنوعی، شاید جهان‌ها و فضای متفاوتی را ابداع کند اما در هرحال باز هم این سوال ایجاد می‌شود که آیا هوش مصنوعی آن‌قدر تکامل پیدا می‌کند که انسان را اسیر خودش کند؟
وی افزود: پرسش دیگر آن است که آیا هوش مصنوعی از عالم مادی فراتر می‌رود یا نمی‌رود؟ آیا هوش مصنوعی فقط همین داده‌های مصنوعی است؟ در عالم مادی ما سرانجام هوش مصنوعی چه خواهد شد؟ آنچه که ما درک می‌کنیم آن است که می‌توان از طریق آینده‌پژوهی و البته تئولوژی و نگاه ادیان راه‌حل‌هایی را برای بحران‌های بشری ناشی از این مساله پیدا کرد هرچند که در هرحال حق پیروز خواهد بود. ما باید چند حالت برای مطالعه آینده‌پژوهانه داشته باشیم، اول اینکه کشف آینده چه خواهد شد؟ دوم اینکه تصویرپردازی آینده چه باید باشد و سوم اینکه تجویز آینده چگونه باشد؟ این سه رویکرد هرکدام روش‌هایی دارند؛ ما برای آینده‌پژوهی اکتشافی چند ابزار داریم و اکنون تحلیل سناریویی مطرح است.
حجت الاسلام بهروزی لک گفت: روش دیگر در آینده پژوهی آن است که از تحلیل روند به به برون یابی روند می‌رسند، الگوی دیگر پیشران‌های آینده است اینکه آینده چگونه می‌تواند باشد؟ از گزینه‌هایی که در آینده هوش مصنوعی می‌توانیم به استخدام در بیاوریم همین تصویرسازی‌ها است. گزینه دیگر نیز تجویزهای آینده است، ما برای آینده هوش مصنوعی چه باید بکنیم؟ کاری که در کشورمان جا دارد مطالعه شود همین آینده پژوهی تجویزی است، ما باید نقشه راه داشته باشیم.
در ادامه حجت‌الاسلام «محمدحسین بهرامی» با اشاره به نوع مواجهه حوزویان با مساله هوش مصنوعی گفت: با نوعی رویکرد افراط و تفریط در این عرصه مواجه هستیم، برخی به شدت به مباحث فلسفی علاقه دارند و برخی می‌گویند تا تکلیف نظری برخی مباحث مشخص نشده است نباید به آنها ورود کنیم از جمله موضوع هوش مصنوعی؛ رویکرد دیگر اما از مولفه‌ای چون هوش مصنوعی تحت تعابیری نظیر شبه علم یاد می‌کند و اینکه باید سراغ علم رفت و استفاده کرد و نباید وقت‌مان را به این مباحث نظری معطوف کنیم.
رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور گفت: هوش مصنوعی عنوان و جریان غالب است. شاید سیر تاریخی فناوری‌ها در بحث آینده‌پژوهی این هشدار را بدهد که هوش مصنوعی به معنای فعلی آخرین چیزی نیست که اتفاق می‌افتد چنانکه روزی که فناوری کامپیوتر و دیجتال آمد همه چیز را روی آن بستند اما بعدها بلاکچین و متاورس و … هم به میدان آمدند و طبیعتا در آینده نیز هوش مصنوعی جای خود را به فضای دیگری می‌دهد، چیزی که مشخص است اینکه پایان تاریخ هوش مصنوعی نیست؛ من معتقدم که در تعاریف مرتبط با هوش مصنوعی باید تعاریف دقیق‌تری ارائه شود البته تعاریف مختلفی از این مولفه وجود دارد از جمله اینکه هوش مصنوعی مثل انسان باشد یا فراتر از انسان باشد، البته آنچه که امروز داریم در برخی موارد فراتر از انسان است اما نقطه کانونی در مورد بحث هوش مصنوعی، آگاهی و اراده است و اینکه آیا این مولفه می‌تواند آگاهی و اراده داشته باشد؟
حجت الاسلام بهرامی افزود: پرسش دیگر این است که آیا به تکینگی می‌رسیم یا خیر؟ در فضای فیزیک، تکینگی یعنی شرایطی که در سیاهچاله‌ها و وضعیت خاص، قوانین فیزیک آن معنای خود را از دست می‌دهند و به مرحله‌ای می رسند که آن قدر دگرگونه می‌شوند که می‌گوییم آن سیاهچاله دیگر پاسخگو نیست، تکینگی در فضای هوش مصنوعی هم ظاهرا غایتی را تصور می‌کند که هوش مصنوعی به جایی برسد که روابط ما انسان‌ها آن‌قدر بهم بخورد که ما خود را به طور کامل از دست بدهیم، بنابراین شاید ذیل تمام این موارد بهتر باشد که تعریف معینی از تکینگی را داشته باشیم؛ ضمن اینکه بحث سنن الهی نیز در این بین اهمیت وافری دارد اگر خدا در قرآن به سنن الهی به کرات اشاره کرده یعنی باید با نگاه به آنها برای آینده تصمیم گیری کنیم.
وی در ادامه خطاب به حجت‌الاسلام ترخان و برخی مباحثی که وی در ارائه خود مطرح کرده بود، گفت: به نظرم ما یک هوش مصنوعی نداریم، با یک جامعه مواجه نیستیم، از زاویه سنن الهی جامعه صالحان را داریم که به هوش مصنوعی می‌پردازند، گویا هیچ‌وقت به آخرالزمان نرسیده‌ایم هرگز غلبه یک جنبه به جنبه دیگر را نخواهیم داشت و هوش مصنوعی هم ابزاری است که دست هر دو گروه حق و باطل است؛ در همین جریان اتفاقاتی که در غزه می‌افتد هوش مصنوعی با زیرساخت‌هایی که در اروپا و آمریکا دارد نقش داشته است، آنچه که در نهایت تحقق خواهد یافت وعده و سنن الهی است و هوش مصنوعی مانع از تحقق آن نخواهد شد.
