مواجهه با دو مفهوم جرم و مجرم در سیره و سخن على(ع)بسى گونه گون است. در اندیشه امام، مجرم همچون انسان هاى دیگر است که راه خطا پیموده است؛ اما این امر او را از مسئولیت کیفرى عمل خود مبرا نمى سازد. با این حال، خطاکار مستحق رأفت و شفقت است. سیره قضایى على(ع)در برخورد با مجرمان متفاوت بوده است. در اندیشه امام، برخورد با مجرم، به نوع جرم او بستگى دارد. در جرایمى که ناقض حقوق الهى است، على(ع)مجرمان را به توبه فرا مى خوانده و بر گذشت از مجازات آنان تأکید مى کرده است؛ اما در عرصه جرایم مخدوش کننده حقوق اجتماعى، على(ع)نخست اقدامات پیشگیرانه را به کار مى بسته و سپس در مجازات مجرمان کوتاه نمى آمده است.
اهداف مجازات نیز جهت دهنده شیوه مواجهه با مجرمان است. اجراى عدالت، اصلاح و بازسازى شخصیت مجرمان و پیشگیرى از جرم، از جمله اهداف مجازات مجرمان در دیدگاه على(ع)به شمار مى آیند. با توجه به این مبانى است که امام گاه به سبب ویژگى اکتسابى و مثبت مجرم، از مجازات او چشم مى پوشید و اصل مجازات گرایى را به اصل رأفت و اصلاح گرایى فرومى کاست. بازسازگارى و اصلاح هرچه افزون تر مجرمان نیز از روش هاى برخورد على(ع)با آنان به شمار مى آیند.
امام به لحاظ رعایت مصالح اجتماعى و حکومتى، از مجازات مجرمِ مسلمان در سرزمین دشمن – حتى با فرض امکان – صرف نظر مى کرد. پرده پوشى و رازدارى در باب خطاى مجرمان و دعوت آنان به توبه، از مختصات اندیشه حقوقى امام على(ع)است. روادارى عفو نیز سرلوحه سیره قضایى آن حضرت است. در محکمه قضاوت على(ع)، گاه مجرمان در انتخاب نوع مجازاتِ خود مخیر مى شدند و تأخیر در اجراى مجازات بیماران، ناتوانان و کم توانان، امرى معمول بود. از دیدگاه على(ع)طرد مجرم از جامعه امرى ناپسند است، و منصفانه و عادلانه بودن مجازات، مسئله اى پسندیده. بنابراین، هر گاه مجرمانى بیش از حدِ تعیین شده مجازات مى شدند، على(ع)واکنش نشان مى داد و افراط کنندگان را تأدیب مى فرمود. از این رو، در صورت امکان، خسارت مجرمان از ناحیه افراطگران جبران مى شد، و اصل عدالت، بى آن که به بهانه عدالت قربانى شود، محفوظ مى ماند.
