«نکث» به معناى نقض عهد و پیمان شکنى است. از آن جا که طلحه و زبیر، دو تن از برپاکنندگان جنگ جمل، بیعت خود را با على(ع)شکستند و به توطئه علیه حکومت آن حضرت پرداختند، این جنگ به فتنه ناکثین شهرت یافت. پیامبر، پیش تر، از وقوع برخى فتنه ها خبر داده بود و این پیمان شکنى را پیشگویى کرده بود. منشأ تاریخى جنگ جمل، خلافت خواهى طلحه و زبیر بود که این دو در ماجراى قتل عثمان نقشى اساسى داشتند. چون خلافت از دست طلحه و زبیر به در رفت و به على(ع)رسید، اینان عایشه را به عراق بردند و جنگ جمل را برپا کردند. حرص و طمع و تعصب پیمان شکنان، عدالت علوى، ناامیدى طلحه و زبیر از رسیدن به مقام امارت، تحریک بنى امیه و اصرار عایشه براى رسیدن به مطامع سیاسى و اقتصادى، از عوامل بروز جنگ جمل به شمار مى آیند.
وقتى طلحه و زبیر آگاه شدند که عایشه در مکه مردم را به طلب خون عثمان برانگیخته است، از على(ع)اجازه خواستند که به قصد عمره، مدینه را ترک کنند. حضرت با آن که انگیزه واقعى آنان را مى دانست، اجازه داد. آنان نیز به عایشه پیوستند و به همراهى برخى از امویان و عمال عثمان، لشکرى فراهم کردند و از مکه رهسپار بصره شدند. امام نیز پس از آگاهى از ماجرا، سپاهى مهیا ساخت و از مدینه بیرون آمد. پس از نزدیک شدن ناکثین به بصره، عثمان بن حنیف، والى امام بر آن شهر، کوشید تا آنان را از جنگ بر حذر دارد؛ اما آنان پس از این که دو بار پیمان بستند، آن را شکستند و با اشغال بصره، عثمان بن حنیف را در بند کشیدند و شکنجه بسیار کردند و بسیارى از یاران او را نیز کشتند.
پس از این واقعه، حکیم بن جبله، به نبرد ناکثین رفت، اما به شهادت رسید. این جنگ را در تاریخ، «جمل اصغر» مى نامند. على(ع)نیز در حال حرکت به سوى بصره، پیک هایى به کوفه و دیگر مناطق فرستاد و لشکر خویش را انبوه تر ساخت. عایشه، طلحه، زبیر، عبداللَّه بن زبیر، مروان بن حکم، عبداللَّه بن عامر، یعلى بن منیه و برخى دیگر، از سردمداران جنگ جمل به شمار مى آیند. اینان همگى کینه على(ع)را در دل داشتند و خلافت او را تاب نمى آوردند.
سرانجام، جنگ جمل در منطقه خریبه آغاز شد. خطبه ها و سخنان و نصایح على(ع)در دشمنان کارگر نیفتاد و دو لشکر صف آرایى کردند. در اثناى جنگ، عمار یاسر، مالک اشتر و دیگر یاران امام، جانفشانى هاى بسیار کردند، اما استوارى سپاه دشمن به شتر عایشه بود. سرانجام، به فرمان على(ع)، شتر را پى کردند و با به خاک افتادن شتر، سپاه ناکثین از هم گسست. طلحه و زبیر، هر دو، در این جنگ کشته شدند و عایشه به مدینه بازگردانده شد. پس از پایان جنگ، حضرت عفو عمومى اعلام کرد و به بصره وارد شد. پس از آن نیز در دوازدهم رجب سال ۳۶ به کوفه درآمد. جنگ جمل با آن که به پیروزى سپاه على(ع)انجامید، آثارى شوم بر تاریخ اسلام نهاد.
