چگونگی و تاریخ شهادت حضرت فاطمه(س)

چگونگی و تاریخ شهادت حضرت فاطمه(س)

نوشتاری مستخرج از مقاله «شهادت فاطمه (س)» جلد اول دانشنامه فاطمی

بنا بر همة منابع تاریخی و حدیثی، حضرت زهرا(س) پس از رحلت پیامبر اکرم(ص)، مدت کوتاهی زندگی کرد و همچنان‌که پیامبر(ص) خبر داده بود، نخستین کسی از اهل‌بیت(ع) بود که به پیامبر(ص) پیوست. در این مدت کوتاه، حوادث ناگوار بسیاری برای ایشان رخ داد که سبب آزردگی روحی شدید و لطمه‌های جسمانی آن حضرت(س) شد، به‌طوری‌که ایشان بر اثر آن حوادث، بیمار شد و از دنیا رفت. برخی منابع اهل‌سنّت، بدون اشاره به سبب آن، به بیماری فاطمه(س) و نیز به اذن‌خواستن ابوبکر از ایشان برای عیادت و تلاش وی برای راضی‌نمودن حضرت(س) اشاره کرده‌اند. حضرت(س) در وصیتش، حضور نیافتن برخی را در تشییع و نماز بر پیکرش خواستار شده و از ظلم آنان و هجوم به خانه و آتش ‌زدن درِ خانه‌اش و ضربت‌ زدن به وی شکوه نموده است. با عنایت به این مطالب دربارة شهادت فاطمه(س)، در اصل شهادت ایشان تردیدی نیست. نام حضرت زهرا(س) در فرهنگ اهل‌بیت(ع) چنان با مظلومیت آمیخته که زیارت‌نامة معروف آن حضرت(س) با خطاب «یا مُمْتَحَنَه» به ایشان آغاز شده و در آن آمده که خداوند قبل از آفرینش حضرت زهرا(س)، وی را آزموده و با این آزمایش، شکیبایی حضرت(س) در برابر مصائب آشکار شده است.

در منابع اهل‌سنّت و شیعه، گزارش‌های بسیاری هست که طبق آنها هجوم به خانة حضرت زهرا(س) و آتش ‌افروختن و سوزاندن یا تهدید، برای بیرون راندن کسانی بوده است که حاضر به بیعت با ابوبکر نبودند. این گزارش‌ها در نقلِ جزئیاتِ حادثه اختلاف‌هایی دارند و برخی، با توجه ‌به این اختلاف‌ها، در صحت این گزارش‌ها تردید کرده‌اند، ولی اختلاف در جزئیات یک حادثه، در اصل آن تردید ایجاد نمی‌کند، چنان‌‌که در نقلِ جزئیاتِ دیگر حوادث تاریخی نیز اختلافات بسیار دیده می‌شود. از سوی دیگر، برخی از این اختلافها بدان سبب است که هر گزارشگری فقط به جنبه‌ای از حادثه اشاره کرده و به جوانبِ دیگر نپرداخته است.

برخی بر آن‌اند که تعداد هجوم‌ها به خانة حضرت در سه مرحله انجام گرفته و چند روز پس از هجوم اول، هجوم دوم رخ داد که در آن تهدید به آتش زدن خانه، و درگیری زبیر با مهاجمان اتفاق افتاد و همة افراد خانه، به‌جز اهل‌بیت(ع)، از خانه خارج شدند. در هجوم سوم، آتش افروخته شد و درِ خانه سوخت و دود وارد خانه شد و حضرت زهرا(س)، که برای جلوگیری از ورود مهاجمان پشت در ایستاده بود، صدمه‌های جسمانی بسیاری دید که به بیماری شدید و شهادت وی انجامید. مهاجمان درِ خانه را شکستند و وارد منزل شدند و حضرت علی(ع) را کشان‌کشان، برای بیعت با ابوبکر، به مسجد بردند. در این هجوم، افراد زیادی شرکت داشتند و به روایتی، مهاجمان حدود سیصد تن بودند. نام برخی از آنان از منابع گوناگون گردآوری شده است.

حادثة هجوم به خانة حضرت زهرا(س) را برخی به‌اجمال و برخی به‌تفصیل گزارش کرده‌اند، که از حیث محتوا اختلافاتی هم دارند. در کلام بزرگان شیعه، به مستفیض یا متواتر بودن این‌‌گونه روایات تصریح شده است. علامه مجلسی، شهادت آن بانو را از متواترات دانسته است. گزارش حادثة هجوم به خانة حضرت زهرا(س) در منابع اهل‌سنّت به گستردگی گزارش این حادثه در منابع شیعی نیست. این امر، با توجه ‌به اوضاع زمان و حاکمیت مخالفان اهل‌بیت(ع) و تعارض داشتن این روایات با مشروعیت حاکمیت، کاملاً طبیعی است. به سبب همین ترس و خفقان، گاه از نقل حادثه به شکل روشن خودداری و به گزارش مبهم آن بسنده شده است.

دربارة روز شهادت حضرت زهرا(س) گزارش‌های مختلفی وجود دارد. مشهورترین قول در نزد شیعه، سوم جمادی‌الآخره است. مستند این قول، روایت امام‌صادق(ع) است و نقل‌های دیگر در برابر قول مشهور، درخور ‌اعتنا نیستند. بنا بر روایات بسیاری، مدت عمر حضرت زهرا(س) پس از رحلت پیامبر(ص)، ۷۵ روز بوده است که با قول مشهور در شهادت حضرت زهرا(س) (سوم جمادی‌الآخره) سازگار نیست، زیرا بنا بر دو قول مشهور دربارة وفات پیامبر(ص) (۲۸ صفر و ۱۲ ربیع‌الاول)، با احتساب ۷۵ روز، حضرت زهرا(س) باید در اواسط یا اواخر جمادی‌الاولی به شهادت رسیده باشد. ممکن است ۷۵ (خمسة و سبعین) در این روایات، محرّفِ ۹۵ (خمسة و تسعین) باشد که در برخی روایات، مدت عمر حضرت زهرا(س) پس از پیامبر(ص) ذکر شده است.

به گفتة علامه مجلسی، میان بیشتر تاریخ‌هایی که برای ولادت و وفات حضرت زهرا(س) ذکر شده و مدت عمر وی و نیز بین تواریخ وفات و روایت صحیح دربارة مدت عمر حضرت زهرا(س) پس از رحلت پیامبر(ص)، سازگاری وجود ندارد. وی افزوده است روایتی از امام‌باقر(ع) که مدت حیات حضرت زهرا(س) را پس از وفات پیامبر(ص)، سه ماه ذکر کرده با قول مشهور دربارة وفات پیامبر(ص) تطبیق می‌کند، بدین‌شکل که امام‌باقر(ع) هنگام محاسبه، چند روز بیشتر از سه ماه را در نظر نیاورده است. این سخن استحکام بیشتری دارد، به‌ویژه با توجه‌ به روایاتی از معصومان(ع) که وفات پیامبر(ص) را در دوم ربیع‌الاول ذکر کرده‌اند. لذا، با عنایت به مجموع گزارش‌ها، شهادت حضرت فاطمه(س) در سوم جمادی‌الآخره، قوی‌ترین قول است.

‌به سبب اختلاف در تاریخ شهادت حضرت زهرا(س)، در جوامع شیعی در دو زمان (در اواسط جمادی‌الاولی و اوایل جمادی‌الآخره)، چند روز به‌عنوان ایام فاطمیه، مراسم عزاداری برپا می‌گردد. در ایران، سوم جمادی‌الآخره، شهادت حضرت زهرا(س) محسوب می‌شود و تعطیل رسمی است.