به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به همت مرکز مطالعات فضای مجازی پژوهشگاه، کرسی «تبیین مؤلفه‌های فضای سایبر» با حضور دکتر احسان کیان‌خواه، پژوهشگر فضای سایبر به عنوان ارائه دهنده، دکتر عزیز نجف‌پور و دکتر حمید جعفری به‌عنوان ناقد برگزار شد.
دکتر احسان کیان‌خواه به‌عنوان ارائه‌دهنده نظریه اکتشاف مؤلفه‌های ماهوی فضای سایبر به تبیین آن پرداخت و بیان داشت: از ابتدای هزاره‌ی سوم میلادی، جهان و عالم نوینی با سرعت اعجاب‌انگیز در حال شکل‌گیری است. آن‌چنان امواج این فضا آنی، سهمگین و جذاب است که احساس غوطه‌ور شدن و احاطه کامل آن بر همه‌ی شئونات زندگی قابل‌ادراک و فهم نیست. روند شکل‌گیری و رشد سریع فضای سایبر، مفاهیم عرصه زندگی را به سمت تغییر ماهوی در مفهوم و کاربرد سوق داده است. تلقی از هویت، فرهنگ، حکمرانی، روابط و تعاملات خصوصی و گروهی در حال تغییر است. آینده‌ای که از فضای سایبر ترسیم‌شده است، با دستاوردهای کنونی فاصله‌ی زیادی دارد. اینترنتِ چیزها (اشیاء)[۱] در پی اتصال هر چیز، در هر مکان و زمان به شبکه است. این اتصال همه‌چیز و قابلیت‌های واقعیت مجازی[۲]، واقعیت افزوده[۳] و واقعیت ترکیبی[۴] که در حال شخصیت‌سازی سایبری از مفاهیم حقیقی و مجازی در تلفیق با دنیای واقعی هستند، عالمی را تصویر خواهند کرد که بسیار بزرگ‌تر از عالم واقعی پیرامونی ما است. فضای ابری[۵]، داده عظیم[۶]، داده‌کاوی[۷]، اینترنتِ چیزها، اینترنتِ انسان‌ها[۸] و اینترنتِ دانش‌ها[۹] جهانی مخلوط و پیوسته را رقم خواهد زد. اما مؤلفه‌های ذاتی و ماهوی فضای سایبر چیست؟ اساساً مدل‌سازی برای کمک به درک و فهم دقیق یک پدیده یا موضوع موردبررسی است. وقتی مدل، توصیف‌کننده پدیده‌ای باشد، برای اکتشاف عناصر تشکیل‌دهنده‌ی پدیده، نیاز به ماهیت شناسی است. شناخت است که لوازم راهبری آگاهانه را فراهم می‌آورد، تا شناخت به‌صورت دقیق حاصل نشود، نمی‌توان راهبری دقیقی را ترسیم کرد. برای پدیده‌‌هایی که رشد و توسعه‌ی مستمر دارند، نیاز به شناخت، مستمر لازم و ضروری است.
تعاریف متعدد و گوناگونی از فضای سایبر ارائه‌شده است. اما تعاریف از وجوه مختلفی به توصیف سایبر پرداخته‌اند که دربردارنده‌ی همه‌ی ابعاد فضای سایبر نیست. این ناتوانی در تعریف صحیح و در اصل اکتشاف مؤلفه‌های ماهوی موجب ناتوانی در سیاست‌گذاری صحیح فضای سایبر شده است. لذا مسئله‌ی این کرسی، فهم دقیق مؤلفه‌های ماهوی و ذاتی این فضا است تا پایه‌ای برای سیاست‌گذاری و مدیریت سایبر شکل بگیرد.
بر اساس نتایج نظریه ارائه‌شده فضای سایبر دارای سه ساحت کالبَد، مناسبات و حاکمیت است که هرکدام دارای سه مؤلفه زیرساخت ارتباطاتی، رایانش و داده برای ساحت کالبَد، تعاملات، زیست و هویت برای ساحت مناسبات و استانداردسازی، هنجارسازی و هدایت و کنترل برای ساحت حاکمیت است. مؤلفه‌های ساحت‌های کالبد و مناسبات دارای ترتّب نسبت به یکدیگر هستند. یعنی تحقق مؤلفه‌ی رایانش به تحقق ارتباطات وابسته است و تحقق مؤلفه‌ی هویت به تحقق زیست استوار است. از طرفی در ساحت حاکمیت، مؤلفه‌ی استانداردسازی مرتبط با ساحت کالبد است و مؤلفه‌ی هنجار سازی مرتبط با ساحت مناسبات است. مؤلفه‌ی کنترل و هدایت نیز با دو مؤلفه‌ی سدیگر ساحت حاکمیت مرتبط است.
این مدل درعین‌حال که بیانگر مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده‌ی فضای سایبر است، نحوه‌ی شکل‌گیری عالم سایبری و به تعبیر دقیق عوالم سایبر را در آینده مشخص می‌کند.
از نظر دکتر کیان‌خواه، مؤلفه‌های فضای سایبر در بالاترین سطح و درجه پیچیدگی، عوالم سایبری را ایجاد می‌کنند. ایشان معتقد است با این خوانش دقیق از فضای سایبر، قدرت سایبری قابل‌درک است. قدرت سایبری، توان و اراده‌ای است که می‌توان عالم سایبری خلق کند. یعنی تحقق قدرت سایبر در توان ساخت زیرساخت، پلتفرم و سبک زندگی مبتنی بر سایبر است.
در ادامه دبیر علمی جلسه دکتر قریشی، نکاتی در مورد نحوه‌ی ماهیت شناسی و تطابق ماهیت‌شناسی با آنچه فلسفه باید باشد مطرح کردند. در ماهیت‌شناسی جنس پدیده و فصل آن تبیین می‌شود.
دکتر نجف‌پور ناقد کرسی بابیان مشی نوآورانه‌ی تحقیق در بومی‌سازی مفاهیم سایبری بیان داشتند که یک اشکال اساسی در رویکردهای مهندسی به مسئله هستی‌شناسی عدم توجه به لوازم فلسفی ماهیت‌شناسی و هستی‌شناسی است. از نظر ایشان آنچه ارائه شد نه ماهیت‌شناسی فضای سایبر بلکه ترسیم الگوی مفهومی فضای سایبر است. از طرفی روابط میان اجزاء مشخص نیست، مثلا رابطه مستقیم سطح رایانش و زیست لازم است، مشخص شود. از نظر ایشان، در بحث مراتب تحقق فضای سایبر، قدرت بین ابزار و فرهنگ قرار می‌گیرد و باید لایه اقتصادی و اجتماعی هم به این مراتب افزوده شود.
دکتر جعفری دیگر ناقد کرسی ضمن تقدیر از روحیه و جسارت ایشان از طرح این موضوع مبنایی و ریشه‌ای، بیان داشت چند مورد قابل‌تأمل است. اول اینکه روش تحقیق و رسیدن به این مدل مفهومی چگونه است؟ و روایی و پایایی مدل چگونه بررسی‌شده است؟ آیا سنجش مدل مفهومی انجام‌شده است؟ رابطه بین مؤلفه‌ها و زیر مؤلفه‌ها و میزان وزن آن‌ها چگونه است؟
دکتر کیان‌خواه ماهیت‌شناسی را درک عناصر اصلی سازنده‌ی پدیده بیان داشت. ایشان معتقد است: وقتی مؤلفه‌های کلیدی یک پدیده اکتشاف می‌شود در حقیقت هم بیان جنس است و هم بیان فصل آن با سایبر پدیده‌هاست. به این معنا که اگر از تعاملات در ساحت مناسبات سایبر سخن گفته می‌شود، فصل این تعاملات با سایر تعاملات اجتماعی فناورْ پایه بودن آن است. در الگوی ماهوی ارائه شده، داده از طریق تعاملات به زیست می‌رسد یا هویت از طریق زیست محقق می‌شود.
تبیین جایگاه قدرت سایبری نیز، یکی از وجوه اساسی تمایز این تحقیق است. زیرا به‌زعم این نظریه قدرت سایبری، یعنی قدرت عالم سازی در پهنه‌ی و گستره‌ی سایبر است. البته مفهوم قدرت، در ادبیات فلسفی، مفهومی مشکک است یعنی دارای مفهومی طیفی است. لذا در همه مراتب مفهوم قدرت وجود دارد و اعلاء مراتب قدرت امکان ایجاد و توسعه‌ی قدرت سایبری است.
ایشان متذکر شدند روش احصاء این مدل ماهوی، ترکیبی از روش قیاسی-استقرایی و تحلیل محتوای تعاریف است. یعنی در یک گام تعاریف متفاوت و متعدد فضای سایبر تحلیل محتوای کیفی شده و محور‌های اصلی احصاء شده است. در اقدام موازی اول موضوعات سایبر بر اساس چارچوب علل اربعه افراز شده و سپس ادبیات مرتبط با هر حوزه جمع‌آوری و تحلیل محتوای کیفی صورت گرفته است. درنهایت با ترکیب نتایج احصاء شده مدل و سازه‌ی سایبر ترسیم‌شده و با مراجعه به خبرگان تأیید گرفته‌شده است.
[۱] The Internet of things
[۲] Virtual reality
[۳] Augmented Reality
[۴] mixed reality
[۵] Cloud
[۶] Big Data
[۷] Data Mining
[۸] The Internet of People
[۹] The Internet of Knowledge
