به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع‌رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به مناسبت هفته پژوهش وبینار تخصصی با موضوع “نقش اندیشه‌های کلامی در پاسخگویی به شبهات جدید“ توسط گروه کلام مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات(حوزه های علمیه) با همکاری گروه کلام پژوهشگاه یکشنبه ۲۱ آذرماه سال جاری به صورت مجازی برگزار شد.
گزارشی از این نشست در ادامه خدمتتان ارائه می‌گردد:
ابتدا دبیر علمی این نشست آقای حجت الاسلام و المسلمین محمود امیریان به تبیین موضوع این نشست پرداخت. وی در این زمینه فرمود: علم کلام تعاریف متعددی دارد که برخی از اندیشمندان آن را تعریف به موضوع، برخی به روش و برخی دیگر تعریف به غایت کرده‌اند. که البته تعریفی جامع است که هر سه را در بر داشته باشد. به هر حال علم کلام، علمی است که اصول و عقاید دینی را تبیین نموده و با استفاده از روش‌های مختلف استدلال به اثبات آنها و پاسخگوئی به شبهات و اعتراضات مخالفان می‌پردازد؛ بنابراین یکی از وظایفی که از ابتدا بر عهده‌ی متکلمین بوده است و گاهی آن‌قدر این وظیفه برجسته شده است که برخی تعریف علم کلام را هم محدود به همان وظیفه کرده‌اند، دفاع از عقاید دینی در برابر شبهاتی است که مطرح است. تا جایی که برخی تلقی از علم کلام را در سه قرن اول، دفاعی دانسته اند.
در اهمیت نقش متکلمان در دفاع از دین و ایمان مردم روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) آمده است که فرمودند: قَالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّادِقُ ع عُلَمَاءُ شِيعَتِنَا مُرَابِطُونَ بِالثَّغْرِ الَّذِي يَلِي إِبْلِيسُ وَ عَفَارِيتُهُ يَمْنَعُونَهُمْ عَنِ الْخُرُوجِ عَلَى ضُعَفَاءِ شِيعَتِنَا وَ عَنْ أَنْ يَتَسَلَّطَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ وَ شِيعَتُهُ النَّوَاصِبُ أَلَا فَمَنِ انْتَصَبَ لِذَلِكَ مِنْ شِيعَتِنَا كَانَ أَفْضَلَ مِمَّنْ جَاهَدَ الرُّومَ وَ التُّرْكَ وَ الْخَزَرَ أَلْفَ أَلْفِ مَرَّةٍ لِأَنَّهُ يَدْفَعُ عَنْ أَدْيَانِ مُحِبِّينَا وَ ذَلِكَ يَدْفَعُ عَنْ أَبْدَانِهِمْ؛ علماى شيعه ما همچون مرزداران، مانع يورش شياطين به شيعيان ناتوان شده، و جلوى غلبه ناصبان شيطان صفت را مىگيرند. پس بدانيد هر كه اين گونه در مقام دفاع از شيعيان ما برآيد فضيلتش از جهادكننده با روم و ترك و خزر، هزاران بار بيشتر است، زيرا علما از كيش و دین پيروان ما دفاع مىكند و سربازان و مجاهدان از جسم آنان (الاحتجاج، ج۱، ص۱۷).
از سوی دیگر وجود اختیار و امیال نفسانی در انسان و اختلاط و امتزاج حق و باطل و عدم تمییز آن توسط بشر و نیز غرض سوء برخی از انسانها در به انحراف کشاندن مردم، از جمله عواملی است که باعث به وجود آمدن شبهات در عرصه های مختلف زندگی بشر مخصوصا در عرصه اعتقادات شده است. شبهاتی که در عرصه‌های مختلف و توسط اشخاص و جریانات مختلفی مانند شبهاتی که توسط روشنفکران- اعم از روشنفکران در ایران یا در جهان عرب-، مکاتب فلسفی، الحادی، جریان معنویت مدرن، مسشترقین و نیز سلفیون القا شده است. بنابراین جا دارد که نقش اندیشه‌های کلامی در پاسخگویی به این شبهات جدید را مرود واکاوی قرار دهیم.
حجت الاسلام و المسلمین رسول رضوی استاد تمام دانشگاه قرآن و حدیث و رئیس دانشکده علوم و معارف اسلامی اولین کارشناس این نشست به بیان «نقش اندیشه‌های کلامی در پاسخگویی به این شبهات جدید مستشرقین» پرداخت. وی در این زمینه فرمود: علم کلام براساس ماموریت های خود و با توجه به کارکرد مستشرقان به چهارگونه می تواند دربرابر شبهات مستشرقان نقش آفرینی کند. نقش تولیدی، تبیینی، اصلاحی و دفاعی. برخی از شبهات ایجاد شده از سوی مستشرقان به دلیل نبود محتوای دقیق و کامل از آموزه های اسلام است از این رو لازم است که متکلمان با استنباط و استخراج آموزه های اسلام از منابع اصیل یعنی کتاب و سنت این خلاء را پوشش دهند. برخی از شبهات ریشه در نبود تبیین دقیق از آموزه های اسلامی است و متکلمان به عنوان مبین می توانند نقش آفرینی کنند. گاهی نیز مستشرقان به دلیل اعتماد بیش از حد به منابع اهل‌سنت و یا در دسترس نبودن منابع شیعی به شکل گسترده برای غربیان و گاه نیز به دلیل نگاه مادی‌گرایانه به دین، دچار بدفهمی آموزه های اعتقادی امامیه شده و شبهاتی را مطرح می کنند که با واقعیت فاصله زیادی دارد در این موارد هست که متکلم باید به اصلاح دیدگاه های آنان بپردازد. در آخر اینکه واقعیت های میدانی نشان داده است که همه مستشرقان کار علمی نمی کنند و برخی از آنان برای ایجاد اختلاف و دو دستگی در بین مسلمانان فعالیت کرده و برخی نیز صرفا جهت اثبات حقانیت مسیحیت یا یهودیت و بطلان اسلام وارد عرصه پژوهش شده و به قصد ایجادشبهه تحقیقات خود را سامان می دهند در این بخش متکلم عهده دار دفاع از آموزه های دین است.
حجت الاسلام و المسلمین محمدحسن قدردان قراملکی عضو هیأت علمی گروه کلام پژوهشگاه در تبیین «نقش اندیشه‌های کلامی در پاسخگویی به این شبهات جدید روشنفکران در ایران» ضمن بیان حقیقت علم کلام که همان تبیین کنندگی و پاسخگویی به شبهات است، به بیان روشگان مختلف پاسخگویی به شبهات پرداخت. وی ابراز داشتند علم کلام دارای چهار روشگان در پاسخگویی به شبهات است. روش نقلی که خود تقسیم به روش قرآنی و روایی می شود، روش علمی، تجربی، فطری و شهودی و روش عقلی. علم کلام باید از همه این روش ها در پاسخ دهی بهره ببرد و حصرگرایی در استفاده از این روش ها خود باعث بروز شبهات است. برخی فقط قرآن کریم را معتبر دانسته و روایات را کنار نهادند و برخی دیگر به عکس قرآن را ظنی الدلاله دانسته و اخبار و روایات را معتبر دانسته اند. اشخاصی مانند مهندس بازرگان و دکتر سحابی از جمله کسانی هستند که تلاش نموده اند آموزه های دینی را صرفا با علوم تجربی تبیین نمایند. مکتب تفکیک اصرار به روایات داشته و نگاه مثبتی به روش عقلی در استنباط معارف دینی ندارد و برخی از روشنفکران مانند مجتهد شبستری نیز دلیل عقلی بر وجود خداوند متعال را انکار اصل علیت، انکار می نماید.
حجت الاسلام و المسلمین حمیدرضا شاکرین دیگر کارشناس نشست بودند که به تبیین «نقش اندیشه‌های کلامی در پاسخگویی به این شبهات الحادی» پرداخت. مدیر گروه منطق فهم دین پژوهشگاه مطرح کرد: مراد از اندیشه های کلامی گاه عقاید و باورها است و گاه برخی از باورهای پشتیبان.
وی اندیشه های الحادی و مشکل غرب را معلول چند علت دانستند. یک. فلسفه غرب که بیشتر تحت تاثیر فلسفه کانت است و دیگر برخی از اندیشه های الهیاتی آنها که خود عاملی برای بروز شبهاتی است مانند اندیشه تثلیث در مسیحیت که باعث مشکل تعارض علم و دین و در نتیجه الحاد مدرن شده است. وی همچنین اندیشه های پشتیبان در کلام را مهم تلقی کردند و کلام شیعی را دارای این اندیشه ها دانست.
وی افزود: در غرب و تفکر یهود و مسیحیت آنچه که قوت دارد نقش خداوند در آفرینش هستی در ابتدای پیدایش خلقت است؛ لذا همواره با علم در تنش هستند. مثلا هم اکنون در جهان شناسی نظریات مدل چرخه ای، بی مرزی پاوکینگ و … مطرح است که مدل آنها این است که چهان آغازی ندارد. البته نظریات علمی رقیبی مقابل این جریان وجود دارد؛ اما اندیشه های کلامی شیعه حدوث زمانی را ملاک برای نیازمندی جهان برای علت نمی داند تا گرفتار این تنش ها شود؛ بلکه حدوث ذاتی را می پذیرد. این تفکر همان تفکر صدرایی است که جهان را همواره وابسته به خدا می داند چه در حدوث و چه در بقا.
حجت الاسلام و المسلمین محمد کاشی زاده عضو هیأت علمی گروه کلام پژوهشگاه نیز در تبیین «نقش اندیشه‌های کلامی در پاسخگویی به این شبهات جدید جریان معنویت مدرن» فرمود: معنویت مدرن دارای چند ویژگی است که جز در فضای علم کلام نمی توان بدان پاسخ گفت. ویژگی هایی مانند تسهیل گری و قائل به معنا بودن بدون ساختار، نسیه انگاری دین در مقابل نقد و دنیایی دانستن معنویت، اعتلا بخشی به انسان در مقابل دین و نظام فکری متناسب با معنویت مدرن که خدا را مقدمه ای برای رسین به معنویت تلقی می کند.
حجت الاسلام و المسلمین عبدالرحیم رضاپور نیز در رابطه با «نقش اندیشه‌های کلامی در پاسخگویی به این شبهات جدید سلفیون» فرمود: ما باید در پاسخگویی به اینگونه شبهات به صورت مبنایی وارد شویم و با رد مبنای آنها پاسخ آنها را می دهیم. مثلا همه شبهات در رابطه با توسل، شفاعت، زیارت و … برگشت به شرک و بدعت دارد که باید معنای شرک و بدعت مشخص شود و با معین شدن آنها خودبخود پاسخ شبهات داده می شود.
حجت الاسلام و المسلمین محمدصفرجبرئیلی عضو هیأت علمی گروه کلام پژوهشگاه آخرین کارشناس این نشست در تبیین «نقش اندیشه‌های کلامی در پاسخگویی به این شبهات جدید روشنفکران در جهان عرب» فرمود: جهان عرب خیلی زودتر از ایران با دنیای تکنولوژی و پیشرفت غرب مواجه شدند و این هم به خاطر دو امر بود یکی مستعمره بودن آنها مانند مصر و دیگری زبان مشترک بین آنها. از این رو در دنیای عرب شبهات معلول دو امر بودند: یکی مدرنیته و دیگری وجود متفکران و اندیشمندانی که مخالف جمودگرایی بودند و پاسخگویی به این شبهات جز با علم کلام امکان ندارد و قرآن و روایات به تنهایی کفایت نمی کند.
.
