به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، سمینار «عقل و الهیات» امروز دوشنبه ۲۱ آذرماه از سوی دبیرخانه همایش ملی اجتهاد عقل گرا در قم برگزار شد.
دکتر رمضان علی‌تبار، عضو هیأت علمی گروه منطق فهم دین پژوهشگاه، در این نشست سخنرانی کرد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید:
بر اساس آیات قرآن کریم، عقل دارای کارکردهای مختلف ـ اعم از معرفتی و غیرمعرفتی ـ است. این کارکردها باتوجه به جامعیت قرآن کریم، به یک علم اختصاص ندارد و درباره تمامی معارف و علوم جاری است. قرآن کریم یک کتاب علمی اعم از علوم انسانی، علوم طبیعی و مهندسی نیست؛ درعین‌حال دارای مسائل و آموزه‌های علمی در زمینه‌های مختلف است که باتوجه به مختصات و رسالت قرآن کریم، بیشتر آیات آن ناظر به مسائل انسانی ـ اعم از فردی، اجتماعی، دنیوی، اخروی، بیرونی، درونی و… ـ است.
قرآن کریم کارکردهای معرفتی عقل را افزون بر مشتقات واژه عقل، با ادبیات و مفاهیمی مانند «تفکر»، «تدبّر» و «تفقه» نیز بیان می‌کند؛ مثلاً در آیه «إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» (جاثیه: ۱۳)، به کارکرد تفکر اشاره دارد؛ همان‌گونه که در آیات دیگر به‌همراه دعوت به تعقل و تفکّر، منابع معرفتی آن را نیز معرفی می‌کند: «سَنُرِیهِمْ آیاتِنَا فی‌الآفَاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتَّى یتَبَینَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ» (فصلت: ۵۳). قرآن کریم از این مفاهیم به‌صورت مطابقی، تضمنی و التزامی برای تبیین کارکردهای عقل بهره گرفته است؛ به‌عبارت‌دیگر مفاهیم یادشده هرچند به‌مثابه کارکردهای عام عقل نیز مطرح‌اند، دراینجا صرفاً به‌عنوان مفاهیم مرتبط و مشابه درنظر گرفته شده است؛ بنابراین در مطالعه و بررسی کارکردهای عقل، این مفاهیم نیز مد نظر خواهد بود. باتوجه به ماهیت عقل و مفاهیم مرتبط آن در قرآن کریم، کارکردهای عقل را می‌توان به انواع مختلفی مانند کارکردهای نظری و عملی، کارکردهای افقی و عرضی، کارکردهای منبعی و ابزاری، کارکردهای انتقادی، روش‌شناختی و امثال آن، تقسیم و طبقه‌بندی کرد. برخی از کارکردها و کارویژه‌های عقل را می‌توان به شکل ذیل خلاصه نمود:
۱. عقل یکی از منابع و ابزار معرفتی است.
۲. عقل در بیشتر علوم، هم نقش منبعی و هم نقش ابزاری دارد؛ بنابراین دارای کارکردهای بسیار گسترده و وسیع است.
۳. عقل در فهم منابع متنی (کتاب و سنّت) دارای نقش ابزاری است.
۴. اعتبار و ارزش معرفتی عقل و گزاره‌های حاصل آن، ذاتی است.
۵. پاره‌ای از کارکردهای معرفتی عقل در حوزه تولید علم، انحصاری و بی‌بدیل است.
۶. اثبات اعتبار و حجیت دیگر منابع معرفتی (کتاب تدوین و کتاب تکوین) بر عهده عقل است.
۷. عقل با سایر منابع معرفتی، هماهنگ و همخوان است.
۸. عقل به‌رغم کارکردهای مختلف، کاستی‌ها و محدودیت‌هایی دارد؛ بنابراین نیازمند دیگر منابع بهویژه منبع وحی است.
۹. عقل، در کنار کارکردهای معرفتی، دارای کارکردهای عملی نیز می‌باشد.
۱۰. اثبات یا ردّ حجیت دیگر روش‌ها (روش تجربی، نقلی، شهودی و…) بر عهده عقل است.
۱۱. عقل معیار سنجش صحت و سقم علوم است.
۱۲. روش عقلی در کنار سایر روش‌ها، از اعتبار و حجیت معرفت‌شناختی برخوردار است.
