بررسی انتقادی طبیعت‌گرایی روش‌شناختی قوی

بررسی انتقادی طبیعت‌گرایی روش‌شناختی قوی
نوشتاری از حجت‌الاسلام و المسلمین حمیدرضا شاکرین مدیر گروه منطق فهم دین پژوهشگاه

طبیعت‌گرایی روش‌­شناختی(Methodological Naturalism) که از آن به الحاد روش­‌شناختی(Methodological Atheism) و ماتریالیسم علمی نیز یاد شده است به معنای بسنده کردن به علل طبیعی برای تبیین پدیده ها و حذف هرگونه عامل فراطبیعی در تبیین علمی جهان است. (Campbell, Keith, 2005, p. 492).

طبیعت گرایی روش­‌شناختی نه تنها به خروج معارف وحیانی از فرایند تحقیقات علمی فتوا می‌­دهد، که به حذف ارزش‌های اخلاقی (بنگرید: میرباباپور، ۱۳۹۶، صص ۲۴۲-۲۱۳)، حذف اراده آزاد انسانی (Austin, 2013, p. 337-338) و نادیده‌­انگاری علت غایی نیز تاکید می­‌کند؛ چرا که علم مدرن در جستجوی چرایی پدیده­‌ها نبوده، چگونگی روابط میان پدیده­ها را رصد می‌­کند (هسی، ۱۳۷۸، ص ۱۷؛ باربور، ۱۳۹۲، ص ۷۸ و ۱۹۸).

طبیعت‌گرایی روش‌­شناختی به دو گونه حداقلی و حداکثری و به عبارتی دومرتبه ضعیف و قوی تقسیم‌­پذیر است. لب لباب مدعای طبیعت گرایی علمی قوی این است که:

1. علوم طبيعـي بـراي شـناخت آنچه مـرتبط بـا شناخت طبيعت است كفايـت می­‌كند. (McMullin, 2011, P. 86)
2. روش علوم طبیعی هیچ ارزشی برای تبیین پدیده‌­ها از طریق فعل خلاقانه و خاص الهی قائل نیست. (McMullin, 2001, P. 168)
3. صرف تعلیق خدا و دیگر باورهای دینی در کار علمی کافی نبوده و طبیعت‌گرایی روش شناختی نمی‌­تواند فاقد ملزومات هستی­‌شناختی باشد. (Forrest, 2000, 29)

به عبارت دیگر ماتریالیسم علمی معتقد است تنها علل و هستنده‌هایی که علم با آنها سروکار دارد واقعی بوده و تنها علم می‌­تواند به نحو پیش رونده­ای راز واقعیت و چگونگی آن را بگشاید.( Barbour, 1990, P. 3) پس هرآنچه از غیر روش علمی فراهم آید از گردونه معرفت خارج بوده، و واقعیت مساوی با طبیعت و جهان فیزیکی است. (باربور، ۱۳۹۲، ص ۲۰۰)

نقد

طبیعت‌گرایی روش‌­شناختی دچار اشکالات گوناگونی بوده و هم­‌پیوندی آن با طبیعت‌گرایی هستی­‌شناختی بر اشکالات آن افزوده است. شماری از این اشکالات به اختصار عبارتند از:

یکم. فقدان پشتوانه نظری؛ طبیعت‌گرایی روش­‌شناختی، چنان‌که جان هیک تصیح نموده است، جز یک جزمیت دل‌بخواهانه و پیشفرض انگاشته در کاروبار علمی نبوده و هیچگونه پشتوانه نظری یا تایید علمی ندارد. (Hick, 2010) نیز: (هیک، ۱۳۹۵)

دوم. خودستیزی؛ چنانکه گذشت طبیعت‌گرایی روش شناختی قوی تنها راه دستيابي به شناخت معتبر از واقع را روش علوم طبيعي دانسته و  آنچه از این طریق برنیامده را رسانا به واقعیت و دارای اعتبار معرفتی نمی­‌داند. با توجه به خود این رویکرد برآمده از دانش تجربی نبوده، بلکه پیش‌فرضی پیشاتجربی برای علم قلمداد می­‌شود،  این باعث می­شود که به حکم خود فاقد اعتبار و ارزش معرفتی قلمداد گردیده و از گردونه خارج شود. (see: Rea, 2002; McMullin, 2011; Yandell, 2000)

سوم. فقدان کفایت تبیینی؛ بدون شک شماری از امور فاقد تبیین علمی‌­اند. از این جمله است خود طبیعت‌گرایی هستی‌­شناختی که برآیند تبیین‌های علمی و طبیعی نبوده و چنانکه پیشتر گفته آمد به نحو پیشینی، پیشفرض علم انگاشته شده است. افزون بر آن اصل جهان و نظامات آن است. اینکه اساسا چرا جهانی هست؟ چرا در طبیعت، قانون، حاکم است؟ چـرا انسـان داراي توانـایی ادراك و فهـم جهـان و نظامـات آن اسـت؟ و… فراپرسشهایی (Meta Questions) خوانده مـی شـوند که  با اکتفا بـه علـم و روش هـاي علمـی نمی‌­توان به آنها پاسخ داد و نیازمند چارچوب معرفتی‌­ای فراتـر از مرزهاي علوم طبیعی است. (بنگرید: فطورچی، ۱۳۸۰)

منابع

1. باربور، ایان، (۱۳۹۲)دین و علم، ترجمه پیروز فطورچی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
2. فطورچی، پیروز، تاملی درباره رویکردهاي جدید در الهیات طبیعی با نگاه به حکمت اسـلامی ، نامـه علم و دین، ش ۵ و ۶، ۱۳۸۰، صص ۶۷ –
3. میرباباپور، سیدمصطفی، مفهوم­شناسی طبیعت گرایی روش شناختی به­مثابه یک ابَرپارادایم برای علم مدرن، دوفصلنامه علمی-پژوهشی تأملات فلسفی، دانشگاه زنجان، شمارة ۱۹ ، پاییز و زمستان ۱۳۹۶، صص ۲۴۲-۲۱۳.
4. هسی، مری، فرانسیس بیکن، (۱۳۷۸) ترجمه خشایار دیهیمی. تهران: نشر کوچک.
5. هیک، جان، طبیعت گرایی در مقابل دین، ترجمه فرهاد عمورضایی، اطلاعات حکمت و معرفت : آذر ۱۳۹۵، سال یازدهم – شماره ۹ ، ص ۵۶ تا ۵۸.

منابع انگلیسی

1. Austin, Micheal, W. (2013), “Moral Inquiry”, in Charles Taliaferro et al (eds.), The Routledge Companion to Theism, New York, Routledge.
2. Barbour, Ian. (1990), Religion in an Age of Science. Vol 1, HarperCollins.
3. Campbell, Keith. (2005), Naturalism. In D. Borchert (ED). Encyclopedia of Philosophy vol. 6, (pp. 492-495). Detroit: Macmillan Reference USA, Thomson Gale.
4. Forrest, Barbara. (2000), Methodological Naturalism and Philosophical Naturalism. Philo, 3, no 2, ۷- ۲۹.
5. Hick, John, (2010), Between faith and Doubt: Dialogues on Religion and Reason, Palgrave Macmillan; 2010th edition (April 9, 2010)
6. McMullin, Ernan (2011), “Varieties of Methodological Naturalism”, in: The Nature of Nature, Bruce L. Gordon and William A Dembski (eds.), ISI Books.
7. McMullin, Ernan, (2001), “Plantinga’s Defense of Special” In Intelligent Design Creationism and Its Critics: Philosophical, Theological, and Scientific Perspectives, edited by Robert Penoock. London, England: A Bradford Book.
8. Rea, Cannon, Michael (2002), World without Design: The Ontological Consequences of Naturalism, New York: Oxford University Press.

[۱] دانشیار گروه علمی منطق فهم دین، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.