بمناسبت سالگرد آغاز طراحی و تالیف دانشنامه فاخر امام علی علیه السلام(اردیبهشت ماه 79) زیر نظر آیت الله علی اکبر رشاد و به اهتمام پژوهشکده دانشنامه نگاری دینی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بهانه ای شد تا ضمن گفتگو با ایشان به عنوان سرپرست دانشنامه، از چند و چون طراحی، نگارش و ساختار این اثر ارزشمند بیش از پیش اطلاعاتی کسب کنیم. آنچه می خوانید بازنشر گفتگوی مجله قبسات با ایشان در آستانه چاپ دانشنامه است که در بهار 80 منتشر گردید.
ضمن سپاسگزاری از جناب‌عالی به‌خاطر فرصتی که در اختیار مجله قبسات قرار دادید، خواهشمند است درمورد پیشینه و روند پایه‌ریزی و پدیدآیی این طرح عظیم، برای آگاهی خوانندگان فرهیخته و مخاطبان گرامی توضیحاتی را بیان بفرمائید؟
بسم‌الله الرحمن الرحیم. از سال ۱۳۷۸ طرحی در پژوهشگاه درخصوص تبیین ابعاد گوناگون فکری، علمی حضرت امام – سلام‌الله و رضوانه علیه – باعنوان دانشنامه امام خمینی در دست اجرا بود، مطرح شد که از آنجا که الگوی امام، حضرت امیرالمؤ‌منین(ع) بودند و اندیشه‌های حضرت امام سایه سنت و سیره حضرت امیر – ارواحنا فداه – تلقی می‌شود لهذا باید مجموعه‌ای با عنوان اندیشه‌نامه امام علی تدوین شود. از دیگرسو دوستان ما در کارشناسی‌ها به این‌جا رسیده بودند که امروز اندیشه‌های ناب دینی، به‌ویژه در مباحث اجتماعی که غالباً در تعالیم و کلمات امام علی(ع) متجلی و متبلور است، باید برای نسل جوان هرچه روشن‌تر تبیین بشود، تا اگر در رفتار دینداران و اصحاب دین و ارباب سیاست، چالش و لغزشی به‌چشم می‌خورد، نسل امروز اینها را در ارزیابی کل دین و دینداری، قیاس نگیرند. و اصولاً نسل معاصر (ایرانی و غیرایرانی، عامه و نخبه) بیش از هر زمان دیگری محتاج آشنایی با تعالیم و سیره امیرالمؤ‌منین(ع) است. بر این مبنا در همان سال، اجرای طرحی به نام اندیشه‌نامه امام علی(ع) نیز پیش‌بینی شد و تمهیدات اولیه نیز صورت بست، هنگامی که در پیام نوروزی رهبر فرزانه انقلاب، سال ۷۹ به نام فرخنده امیرالمؤ‌منین نامیده شد این موضوع در پژوهشگاه مورد توجه مضاعف قرار گرفت و در همین حین علامه بزرگوار آیت‌الله جوادی‌آملی پیشنهادی را به مسئولین ستاد سال امیرالمؤ‌منین(ع) عرضه فرمودند، با عنوان «صد مقاله از صد دانشمند و اندیشمند درباره حضرت امیر»، و سرانجام حسن‌تلاقی اعلام سال امیرالمؤ‌منین و پیشنهاد تألیف مجموعه صد مقاله، و طرح ما؛ زمینه‌ساز تحقق این طرح عظیم شد و ستاد بزرگداشت سال امیرالمؤ‌منین(ع) – که زیرنظر شورای عالی انقلاب فرهنگی تأسیس و مشغول فعالیت شد – این پروژه را به ما پیشنهاد کرد. و به این ترتیب کار طراحی نهایی انجام و اجرای طرح به‌طور جدی آغاز شد. و عمده‌ی اعتبار موردنیاز تحقیق و تألیف آن‌را ستاد امیرالمومنین(ع) تعهد کرد. و هزینه‌های جانبی و چاپ نیز از در پژوهشگاه پیش‌بینی شد.
درمورد ویژگیهای دانشنامه امام علی(ع) توضیحاتی برای خوانندگان بفرمایید؟
طرح اندیشه‌نامه امام علی(ع) که به صورت دانش‌نامه‌ای موضوعی عرضه خواهد شد و طبعاً مجموعه مختصات و ویژگیهای عمومی یک دانشنامه را باید احراز بکند. هرچند موسوعه‌های علمی، مخصوصاً گسترده‌نگاشته‌هایی که در شخصیت و مکتب امیرالمؤ‌منین (علیه‌السلام) پدید آمده است هریک ویژگی و خصوصیتی دارند، اما دانشنامه امام علی(ع) از ویژگیهای منحصر به فرد و متنوعی برخوردار است که همه آنها را یکجا در هیچ‌یک از دایره‌المعارف‌ها و موسوعه‌های مربوط به سنت و سیره امیرالمؤ‌منین(ع) نمی‌توان یافت که به پاره‌ای از آنها اشاره می‌کنم: نخستین ویژگی: اهتمام ویژه به تجزیه و تحلیل، تبیین و ارائه مسائل فکری اجتماعیِ معاصر با استناد به کلمات و سیره آن بزرگوار است. در دانشنامه مباحث و قضایای فکری و مورد ابتلای امروز بشر را به ساحت قدسی حضرت امیر(ع) عرضه و سعی کرده‌ایم با بهره‌گیری از کلام و سیره آن حضرت پاسخ آنها را دریافت کنیم، چراکه آن بزرگوار به‌عنوان انسان کامل و مظهر اسما و صفات کمال و جلال و جمال الهی، چونان حق، برای همیشه تاریخ، امام و اسوه همه بشریت هستند. البته بسته به این که ما چقدر دردمند و داروجوی باشیم و تا چه مایه خویش را درست تعریف کنیم و نیاز خود را دقیق تشخیص بدهیم و چگونه و تا کجا سراغ آن بزرگوار برویم، از خرمن سخاوتش سهم خواهیم برد و خوشه خواهیم چید. و لذا با عنایت به وضعیت انسان بحران‌زده و سرگشته کنونی که در چنبره هزار درد و دشواری درگیر است، بشر بیش از همیشه نیازمند درمانهای قدسی و کارسازی است که می‌شود از مکتب امیرالمؤ‌منین(ع) اخذ و اقتباس کرد. دومین ویژگی: این است که همکاران ما بنا داشته‌اند همه احادیث را که در زمینه مدخلها از آن بزرگوار برجای مانده بررسی کنند، و به همین خاطر بنا بر این است هر مقاله حاوی استقرای نسبتاً کامل کلمات و مطالب وارد شده از آن بزرگوار، در باب مدخل موضوع مقاله باشد. سومین ویژگی: تنوع و جامعیت مباحث دانشنامه امام علی(ع) است که در شش محور کلان و یکصدو پنجاه مدخل اصلی سامان یافته است. البته هر مدخل به‌طور میانگین شامل ده مدخل فرعی است و مجموع مداخل به یک‌هزار و پانصد عنوان بالغ خواهد شد. هریک از محورها چه‌بسا به علوم و رشته‌های مختلف مربوط می‌شود.
از این‌رو در سامان‌یابی نهایی ممکن است به ده یا دوازده عنوان کلی تقسیم شود که هر عنوان نام جلد محتوی آن قلمداد گردد، بنابراین دانشنامه از جامعیتی نسبی در موضوعات نیز برخوردار می‌باشد و در آن سعی شده است که همه اضلاع و ابعاد شخصیت و تعالیم آن بزرگوار مورد بحث قرار گیرد. هرچند شخصیت امیرالمؤ‌منین از جامعیت و وسعتی برخوردار است که هرگز انسان عادی به ژرفا و کرانه آن نمی‌تواند دست یابد، آن بزرگوار به اقیانوسی می‌ماند که هم کران‌ناپیداست هم ژرفاناپیدا. ما نیز مدعی نیستیم که تمام ابعاد شخصیتی و همه افکار و اندیشه‌ها و تعالیم آن حضرت و همه حوادث مرتبط و مربوط به ایشان را در این مجموعه مورد بحث و تحقیق قرار داده باشیم؛ اما سعی ما بر تحصیل جامعیت نسبی بوده است. چهارمین ویژگی: سعی شده است مجموعه مدخلها، ساختارمند و مقالات مکمل هم‌دیگر تلقی شود یعنی از مباحث تاریخی و سیروی و طرح مسائل مبنایی و زیرساختی آغاز و به اجتماعیات و سیاسیات منتهی شده، و در نهایت با منبع‌شناسی کامل گشته است. پنجمین ویژگی و قابل تاکید این موسوعه آن است که اندیشه‌ها و کلمات یک شخصیت صاحب مکتب، کانون بحث‌های آن‌را تشکیل داده است.
برای انتخاب این مداخل چه ملاکهایی موردنظر بوده است؟
در گزینش مدخلها دو معیار عمده موردنظر بوده است: یکی – چنان‌که اشاره کردم – روزآمدی و سعی و اهتمام به مسائل معاصر و مباحث مورد حاجت بشر امروز، از این‌رو خود بنده نخست با همین رویکرد فهرستی از مدخلها را فراهم آوردم که به شور در شورای علمی نهاده شد، سپس با پیشنهادهای گروههای علمی و اعضای شورا تکمیل گشت. معیار دوم نیز این بود که در کلمات حضرت امیر و تعالیم آن بزرگوار چه مسائلی از فراوانی برخوردار است، یعنی دغدغه‌های امیرالمؤ‌منین(ع) از سویی و دردهای بشر معاصر از دیگر سو به‌عنوان دو ملاک اصلی برای انتخاب و تصویب مدخلهای اصلی دانشنامه قلمداد می‌شود.
درمورد انتخاب مؤ‌لفان هم توضیحاتی بفرمائید که چه ملاک و معیار را معیارهایی در گزینش پژوهشگران مورد لحاظ قرار گرفته است؟
در گزینش مؤ‌لفان، او‌لاً محتوای مدخلهای اصلی و توجه به تخصص افراد، مدنظر بوده است. بنا را بر این گذاشتیم که مقالات مربوط به هر مدخل به محققی که در موضوع آن تحصیل یا مطالعه وافی و کافی را دارا باشد واگذار شود، ثانیاً باتوجه به ضیق‌وقت سعی شده است پژوهشگرانی انتخاب بشوند که واجد انگیزه مضاعف برای ادای ادب غلامی به ساحت عِلوی عَلَوی باشند؛ و مقاله‌ها به موقع به دست آید. ثالثاً کوشش شده دانشنامه از سویی ملتقای مولفان و پژوهشگران جوان، پرذوق و بالنده باشد و عناصر پیشکسوتِ تحقیق و تألیف در کشور باشند و از دیگر سو دربردارنده ترکیبی از دانش‌آموختگان دانشگاه و تحصیل‌کردگان حوزه باشد. البته تسلط به ادبیات عرب و آشنایی با کلمات حضرت امیر(ع) و احیاناً صاحب پیشینه در تألیف و تحقیق بودن درباره آن بزرگوار و نهج‌البلاغه نیز از شروط فرعی بود که موردتوجه ما قرار داشت.
باتوجه به گستردگی کار و تنوع مداخل آیا از محققین سایر کشورهای اسلامی نیز استفاده شده است؟
در ابتدای کار درصدد استفاده از محققین سایر کشورها نیز بودیم اما به‌دلیل فشردگی زمان و تنگی مجالِ تألیف و آماده‌سازی و نشر موسوعه، از این جهت چندان توفیق حاصل نشد، لهذا تنها از بعضی محققان غیرایرانی مقالاتی در مجموعه هست، البته این معلول شرائط تحمیلیِ ویراستِ نخست است، طبعاً مجال خواهیم داشت برای ویرایش دوم هم از محققین و مولفین دیگری در ایران – که احیاناً ما نتوانستیم آنها را شناسایی کنیم یا مقالات سفارشی به‌موقع به دست ما نرسیده – هم از محققین غیرایرانی بیشتری مقالاتی را به مجموعه بیافزاییم.
درمورد مخاطبان دانشنامه بفرمایید، آیا این دانشنامه برای قشر خاصی تألیف می‌شود یا عامه‌فهم نیز می‌باشد؟
دانشنامه، موسوعه‌ای تخصصی محض نیست اما در عین‌حال حاوی مقالات فنی و دقیق علمی می‌باشد و در مجموع قشر تحصیلکرده، فرهنگی و فرهیختهِ جامعه، مخاطب آن بشمار می‌رود. مخاطب آن، نه توده و عامه مردم و نه صرفاً متخصصان علوم و فنون هستند، بلکه فرهیختگان و فرهنگیان و طبقاتی که دغدغه مباحث فکری نظری معاصر و درد مسائل زمانه را دارند، مخاطبان دانشنامه به‌حساب می‌آیند.
درمورد روند و مراحلی که طی شده و مرحله فعلی کار و اینکه جامعه فکری فرهنگی کشور کی می‌تواند از ثمرات این اقدام بزرگ و سترگ بهره‌مند بشود، نیز توضیحاتی بفرمایید؟
دانشنامه، دارای سازمان کار دقیق و کارآمد و به دور از مقررات و ضوابط دست‌وپاگیر متعارف اداری است. در عین حال یک مدخل، از پیشنهاد عنوان تا تالیف و تحقیق مقاله برسد و از زمان تالیف تا حروف‌نگاری، از بازبینی و ارزیابی علمی و اصلاح و ویرایش محتوای علمی تا ویرایش فنی و صوری و تا صفحه‌آرایی و کنترل فنی یک پروسه و فرایند طولانی را طی می‌کند؛ در حال حاضر از مجموعه مراحل اساسی که پیش‌بینی کرده بودیم، مراحل: -۱ تصویب و گزینش مدخلها، -۲ تعیین محققان و مؤ‌لفان، -۳ انعقاد قرارداد، -۴ تهیه و تصویب شیوه‌نامه اختصاصی، ۵ – استخراج سرفصلها و تعیین کمیت مقالات مربوط به هر مدخل صورت پذیرفته، ۶ – همه مقالات – جز چند عنوان – گردآوری شده، -۷ تمام مقالات بر وفق شیوه‌نامه جامع در سه بخش کلی پژوهش، نگارش و ویرایش فراهم آمده، ۸ – حروف‌نگاری در دست ویرایش می‌باشد، (تا امروز که بنده با شما صحبت می‌کنم) ۵۰% مقالات صورت گرفته، -۹ پاره‌ای از مقالات دوباره‌نویسی شده، -۱۰ عمده مقالات به تصویب شورای علمی رسیده یا براساس نظر شورا در دست اصلاح علمی و ویراست محتوایی است، -۱۱ نمونه‌خوانی مقالاتِ حروف‌چینی شده در جریان است، -۱۲ تهیه نمونک و ماکت در دست انجام است، و مجموعاً چیزی حدود هشتاد درصد مجموع پروژه پایان یافته و حوالی بیست درصد کار باقی مانده و با پیش‌بینی ما تا پایان تابستان سال جاری مجموعه آماده چاپ خواهد شد، البته پیش‌بینی شده بود تا پایان بهار مجموعه را به چاپ بسپریم اما پاره‌ای موانع و مشکلات ناشی از عدم مساعدت دستگاههای ذی‌ربط، که در قبال دانشنامه متعهد بودند، کار را به‌عهده تعویق انداخت.
نتیجه کار به چه صورت یا صورت‌هایی عرضه شد؟
در آغاز، دانشنامه را در حد ده جلد پیش‌بینی کرده بودیم اما باتوجه به افزایش مدخلها و در نتیجه افزایش مقالات پیش‌بینی تا دوازده جلد نیز مطرح است، هرچند در نهایت باتوجه به نوع صفحه‌آرایی و قطع اثر، تعداد مجلدات مجموعه مشخص خواهد شد. به هرحال، ابتدا این مجموعه به‌عنوان دانشنامه موضوعی ده‌جلدی، و به فارسی عرضه خواهد شد و بعد از آن هم طبعاًCD مجموعه عرضه می‌شود، بنابر پیش‌بینی ما و درخواست بعضی از موسسات علمی در برخی از کشورهای عربی و اروپایی ممکن است به عربی و انگلیسی هم ترجمه و در خارج از کشور منتشر بشود ان‌شأالله. ضمناً دانشنامه از طریق سایت امام علی(ع) نیز در دسترس علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت.
در انتها به سازمان کار و مجموعه همکاران و محققینی که با دانشنامه همکاری دارند نیز اشاره بفرمایید.
بنده بی‌بضاعت به‌عنوان سرپرست طرح، خدمتگذار دانشنامه‌ام. شورای علمی، مرجع نهایی تصمیمات علمی است. مشاوران و کارشناسان علمی نیز ارزیابان مقالات هستند و جمعی دیگر به‌عنوان مشاوران فنی در امور فنی طرف مشورت ما قرار دارند. واحدی مستقل و خاصی در پژوهشگاه دائرشده که سازمان اجرائی دانشنامه قلمداد می‌شود، این واحد دارای مدیر اجرایی، معاون امور پژوهشی و علمی، معاون امور پشتیبانی و پیگیری و شش گروه علمی است. در مجموع صدوهفتاد محقق و مؤ‌لف به تألیف مقالات مشغول هستند و حدود ده نفر کار ویرایش صوری فنی،نمونه‌خوانی،مقابله‌و کنترل فنی را برعهده‌دارند و به همراه اعضای شورای علمی، مشاوران و کارشناسان و ارزیابان و مدیران گروه‌ها و سایر دست‌اندرکاران، در مجموع حدود دویست نفر در پدیدآوری و سامان‌بخشی این مجموعه با ما همکاری دارند، البته همکاران بنده در واحدهای دیگر پژوهشگاه نیز تاکنون از هیچ معاضدت و مساعدتی دریغ نکرده‌اند.
عده‌ای از دانشورانِ پیشکسوت و نام‌آور در این مجموعه مقاله دارند، ازجمله علامه جوادی‌آملی، علامه سیدمرتضی عسکری، علامه سیدجعفر مرتضی، حضرات آیات و حجج اسلام: رضا استادی، محمدهادی معرفت، محمدی ری‌شهری، صادق لاریجانی، رسول جعفریان، علی دوانی، حضرات اساتید آقایان: دکتر رضا داوری اردکانی، دکتر سیدجعفر شهیدی، دکتر سیدیحیی یثربی، دکتر محمدجواد لاریجانی و…
بنده به‌عنوان خدمتگذار خرد این طرح کلان، بیش و پیش از همه شکرگزار درگاه بنده‌نواز و ذره‌پرور علوی‌ام که بنده فقیر بی‌بضاعت را – بی‌آنکه ذره‌ای شایسته باشم – توفیق خدمت داده و کار عظیمی چون پدیدآوری و سامان‌دهی و ارائه‌ی این دانشنامه را نصیبم فرموده است، و بالاتر از آن اینکه به‌نحو مشهودی مدد فرموده که طی دوازده ماه، – که این مجال تنها برای تنظیم مدخلها کافی نبود تا چه رسد به این همه پیشرفت – تمام کار، سر به سقف سرانجام بساید، این‌همه نیست جز نشان کرم آن بزرگوار.
همچنین‌از همه‌دستگاهها و کسانی‌که به‌نحوی از انحا مددکار ما در اجرای این طرح بوده‌اند، به‌ویژه ریاست مکرم ستاد بزرگداشت سال امیرالمؤ‌منین و رییس محترم کمیته علمی پژوهشی ستاد، مسؤ‌ولان دارالحدیث و همچنین معاونان و مشاوران و اعضای شورای علمی و همه مؤ‌لفان و یکان‌یکان همکارانم سپاسگزارم.
