دکتر مسعود پورفرد
عضو هیات علمی گروه سیاست پژوهشکده نظام‌های اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
دوران زندگانی امام کاظم(ع) با انقراض بنی‌امیه و روی کار آمدن بنی‌عباس مصادف شد. این مقوله به خودی خود سبب شد تا کمی فضای باز سیاسی به وجود بیاید و نظارت‌های سختگیرانه حاکمان وقت کمتر شود. عباسیان که درصدد تغییر در اندیشه مسلمانان بودند با ایجاد مراکز فقهی و نیز دارالترجمه دولتی در بغداد تلاش داشتند تا نیاز صاحبنظران به امام را کمتر کنند که در نهایت با عدم توفیق در این زمینه‌ها و خطری که از جانب امام کاظم(ع) احساس کردند به زندانی کردن و در نهایت تبعید امام روی آوردند. در ادامه هفت راهبرد امام کاظم(ع) در مواجهه با نظام سلطه عباسی را از نظر می‌گذرانیم.
۱. ایجاد پایگاه علمی و فرهنگی
امام کاظم(ع) به عنوان حافظ ارزش‌ها و محتوای فرهنگ قرآنی در دوره عباسیان، به بازاندیشی فرهنگ دینی اقدام کردند. امام مدینه را پایگاه فرهنگی و تربیتی خود قرار دادند و در این پایگاه فرهنگی که پیشتر باقرین(ع) توسعه داده بودند، شیعیان زیادی به خصوص در ایام حج از محضرشان استفاده می‌کردند. این پایگاه به تدریج شروع به عضوگیری کرد و شخصیت‌های برجسته‌ای همچون محمد بن مفضل بن عمر جعفی، محمد بن علی بن نعمان و عبدالله بن جندب بجلی را پرورش داد که می‌توانستند با هر مخالفی بحث کنند و بر او غالب شوند.
- . ایجاد پایگاه ارتباطات- تشکیلات
با گسترش شیعیان در مناطق مختلف سرزمین‌های اسلامی نیاز به شبکه ارتباطی هر روز بیش از پیش احساس می‌شد و اهل بیت(ع) هم بر همین اساس، به تأسیس شبکه ارتباطات اقدام کردند. این مسئله پیش از امام کاظم(ع) آغاز شده بود ولی حضرت بر اساس نیاز شیعیان این شبکه را گسترده‌تر و پنهانی‌تر کردند. دریافت وجوهات شرعی و هدایا و کمک به مستمندان، وظیفه نمایندگان امام بود و گسترش شبکه ارتباطی میان ائمه و شیعیان به وسیله نامه و توقیعات و بر اساس ضرورت، برخی محرمانه بوده است. از امام کاظم(ع) بیش از ۹۰ نامه در موضوعات مختلف و خطاب به افراد گوناگون به جای مانده که نشان‌دهنده اهمیت شبکه ارتباطات در نظر امام است.
۳. ایجاد پایگاه اقتصادی- معیشتی
اساساً یکی از بهانه‌های هارون بر دشمنی و قتل امام کاظم(ع)، جلوگیری از قدرت اقتصادی آن حضرت بود. هارون از اقتدار مالی امام می‌ترسید. با گسترش سازمان وکالت در عصر امام کاظم(ع) پرداخت‌های مالی شیعیان به تشکیلات امام نیز فزونی یافت که امام همه را در راستای تحکیم و گسترش تشیع هزینه می‌کردند. امام در کنار برنامه‌ریزی اقتصادی، موضع‌گیری‌هایی نیز در این زمینه علیه عباسیان داشتند که می‌توان به مبارزه با الگوی مصرف و انحراف‌های اقتصادی عباسیان و همچنین منع کمک مالی به حاکمان ظالم عباسی اشاره کرد.
۴. ایجاد پایگاه سیاست‌گذاری تشیع
راهبرد سیاسی امام برگرفته از قرآن بر پایه تقیه، تشکیلات و استقامت استوار بود. سیاست همکاری نکردن از مهم‌ترین بنیان‌های این راهبرد بود. همچنین امام روی تقیه تأکید ویژه داشتند و آن را عاملی برای شناسایی نشدن برای سازماندهی بهتر شیعیان می‌دانستند. امام کاظم(ع) همچنین برای کسب اطلاعات از درون تشکیلات فرعونیان عباسی برخی افراد را به صورت نفوذی درون حکومت قرار دادند که علی بن یقطین برجسته‌ترین آن‌هاست. بر موارد ذکر شده می‌توان روش مبارزه منفی و منع مساعدت مالی به نظام سیاسی عباسی را نیز اضافه کرد.
۵. تربیت شاگردان سیاسی
تربیت شاگردان سیاسی یکی از مهم‌ترین راهبردهای امام بود. همان طور که ذکر شد علی بن یقطین کسی بود که در ظاهر با هارون بود ولی به هدف‌های امام خدمت می‌کرد و دستورهای ایشان را اجرا می‌نمود و به همین جهت نیز از هر شری مصون ماند. امام(ع) زمانی به او پیام داده بودند که سعی کند به روش هارون وضو بگیرد تا بدبینی نسبت به او به وجود نیاید.
۶. خنثی‌سازی سیاست‌های فریبکارانه
مهدی سومین خلیفه عباسی در اقدامی عوام‌فریبانه اعلام کرد هر کس حقی بر نظام سیاسی او دارد آن را مطالبه کند. امام برای خنثی‌سازی این حربه ماجرای فدک را پیش کشیدند و حدود و ثغور آن را کل ممالک اسلامی اعلام کردند تا به این شیوه سیاست‌های فریبکارانه او را خنثی کنند.
۷. حمایت از جنبش‌های آزادی‌خواه
در عصر امام هفتم حرکت‌های اعتراض‌آمیز متعددی از ناحیه شیعیان و علویان در برابر خلفای عباسی صورت گرفت. قیام حسین بن علی، شهید فخ، در زمان حکومت هادی عباسی و جنبش یحیی و ادریس فرزندان عبدالله در زمان هارون از مهم‌ترین آن‌ها بود. به نظر می‌رسد این قیام‌ها در حمایت از امامت و رهبری امام کاظم(ع) رخ می‌داد و پاسخی به فشار سیاسی روز به روز عباسیان به امام و طرفدارانش بود که در نهایت منجر به بقای تشکیلات تشیع بر اساس راهبردهای امام کاظم(ع) شد.
