به گزارش اداره روابط عمومی و اطلاع رسانی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، به مناسبت فرارسیدن هفته پژوهش با شعار «پژوهش و تمدن‌سازسی اسلامی» بر آن شدیم تا در یادداشت‌هایی از اعضای هیات علمی پژوهشگاه به گرامیداشت این هفته بپردازیم.
از این رو در ادامه یادداشتی از دکتر حسین رمضانی رییس مرکز مطالعات پیشرفت و تمدن اسلامی پژوهشگاه با عنوان «پژوهش، حوزه و دانشگاه، گام‌های تمدن‌ساز» به مناسبت روز پنجم هفته پژوهش تقدیم حضورتان خواهد شد.
پژوهش، حوزه و دانشگاه، گام‌های تمدن‌ساز (از منظر مقام معظم رهبری (حفظه الله))
آنچه در ادامه می‌آید، خوانش نگارنده از برخی بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی (حفظه الله) در باب مسئله‌ی پژوهش و نقش حوزه و دانشگاه، و گام‌های تمدن‌ساز در راستای نیل به تمدن نوین اسلامی است.
- ایجاد تمدن نوین اسلامی به‌مثابه وظیفۀ امت اسلامی
رهبر انقلاب اسلامی حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (حفظه الله) در دیدار مسئولان نظام و میهمانان کنفرانس وحدت اسلامى، ایجاد تمدن نوین اسلامی را یکی از وظایف جهانی امت اسلامی برشمرده و تأکید نمودند: «دنیای اسلام امروز وظیفه دارد مثل خود اسلام و مثل خود پیغمبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم)، روحی در این دنیا بدمد، فضای جدیدی ایجاد کند، راه تازه‌ای را باز کند».[۱]
این وظیفه، در بیان رهبر انقلاب اسلامی، وظیفه‌ای انسانی است که بر پایه‌ی رسالت انبیای عظام معنا یافته و توجیه می‌شود و مصداق وعده‌ی الهی است که فرمود: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُون» (النور: ۵۵).[۲]
- پایه‌های تمدن اسلامی جدید
تمدن اسلامی، بر مبنای آموزه‌های قرآنی و روایی، در بیان مقام معظم رهبری، تمدنی توحیدی، الهی و برای خدا است.[۳] تمدن اسلامی جدید، در نگاه ایشان، دارای چهار پایه و رکن اساسیِ دین، عقلانیت، علم و اخلاق است.[۴] این چهار پایه، بایستی از مجرای تربیت نفوس انسانی و نیروهای جوان[۵]، مبنای شکل‌گیری فرهنگی ایمانی، عقلانی، علمی و اخلاقی قرار گیرند. این فرهنگی است که اسلام عزیز بن‌مایه‌های آن را در اختیار بشریت قرار داده است؛ و می‌تواند مبنای شناخت، طراحی و اجرای الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت قرار گیرد.[۶]
- نقش و وظیفه‌ی آحاد مردم و مسئولان به‌ویژه نخبگان
از منظر مقام معظم رهبری، در مسیر تحقق پیشرفت، آحاد مردم و مسئولان دارای نقش و وظیفه‌ی خاص به خود هستند. در این موضوع ایشان می‌فرمایند: «باید همه احساس کنند که مسئولیت ایجاد تمدن اسلامیِ نوین بر دوش آنهاست».[۷] در این میان، از نظر ایشان نقش نخبگان حوزوی و دانشگاهی، نقشی بی‌بدیل است؛ و برای تبدیل ایران به کشوری پیشرفته در ابعاد حقیقی و ابزاریِ تمدن، نگاه ویژه به نخبگان و اهتمام به بهره‌گیری از توانمندی‌های ایشان برای مسئولان یک فریضه است. ایشان در دیدار نخبگان جوان علمی می‌فرمایند:
«آنچه نگاه به نخبگان را به‌عنوان یک فریضه، به‌عنوان یک واجب غیرقابل اجتناب بر همه‌ی مسئولان لازم میکند، یک هدف بزرگ است. یک هدف بزرگی در اینجا وجود دارد؛ با این هدف حتماً بایستی نگاه به نخبگان یک نگاه جدّی، یک نگاه عملیّاتی، یک نگاه دلسوزانه و پیگیر باشد. آن هدف چیست؟ آن هدف عبارت است از تبدیل کشور ایران به کشوری پیشرفته، قدرتمند، شریف -شریف در مقابل لئیم و پلید که بعضی از کشورها و بعضی از قدرتها هستند- صاحب حرف نو در مسائل بشری و در مسائل بین‌المللی و برافرازنده‌ی پرچم تمدّن نوین اسلامی.»[۸]
- لزوم بهره‌گیری از ظرفیت‌های علمی و پژوهشی برای نیل به پیشرفت همه‌جانبه
مطلب دیگر آن که برای نیل به پیشرفت همه‌جانبه‌ای که هدف آن تحقق تمدن نوین اسلامی است، بایستی از همه‌ی ظرفیت‌های پژوهشی و علمی حوزه و دانشگاه در پیوندی متکامل و هم‌افزا استفاده کرد؛ چراکه تنها با چنین رویکردی است که می‌توان بر پایه‌ی دین، عقلانیت، علم و اخلاق ابعاد حقیقی و ابزاری تمدن نوین اسلامی را به درستی و به طور کامل و تمام، درک و شناسایی، طراحی و راه‌اندازی، و اجرا و عملیاتی کرد.
بخش حقیقی تمدن‌سازی، در بیان مقام معظم رهبری، آن چیزهایی است که متن زندگی ما را تشکیل می‌دهند؛ که همان سبک زندگی است. این، بخش حقیقی و اصلی تمدن است؛ مثل مسئله‌ی خانواده، سبک ازدواج، نوع مسکن، نوع لباس، الگوی مصرف، نوع خوراک، نوع آشپزی، تفریحات، مسئله‌ی خط، مسئله‌ی زبان، مسئله‌ی کسب و کار، رفتار ما در محل کار، رفتار ما در دانشگاه، رفتار ما در مدرسه، رفتار ما در فعالیت سیاسی، رفتار ما در ورزش، رفتار ما در رسانه‌ای که در اختیار ماست، رفتار ما با پدر و مادر، رفتار ما با همسر، رفتار ما با فرزند، رفتار ما با رئیس، رفتار ما با مرئوس، رفتار ما با پلیس، رفتار ما با مأمور دولت، سفرهای ما، نظافت و طهارت ما، رفتار ما با دوست، رفتار ما با دشمن، رفتار ما با بیگانه؛ اینها آن بخشهای اصلی تمدن است، که متن زندگی انسان است.
بخش ابزاری تمدن‌سازی، در بیان ایشان، عبارت است از همین ارزش‌هایی که ماهیتی مقدمی و ابزاری دارند تا انسان به رشد و تعالی فکری، معنوی، اخلاقی و علمی نائل شود. ابعاد ابزاری تمدن‌سازی در یک معنای کلان عبارت است از ساخت نهادی نظام اجتماعی و ابزارهایی که متناسب با پیشرفت‌ها و نیازهای روز برای نیل به اهداف حقیقی بایستی تأمین و پیگیری شوند؛ نظیر: علم، اختراع، صنعت، سیاست، اقتصاد، اقتدار سیاسی و نظامی، اعتبار بین‌المللی، تبلیغ و ابزارهای تبلیغ.[۹]
- دولت اسلامی به‌عنوان یکی از ملزومات اساسی تحقق تمدن نوین اسلامی
در منظومۀ فکری مقام معظم رهبری، یکی از ملزومات جدی، نیل به اهداف متعالیِ مقصود در سبک زندگی اسلامی ایرانی و پیشرفت‌های ابزاری، شکل‌گیری دولت اسلامی است. پس از وقوع انقلاب اسلامی و شکل‌گیری و تثبیت نظام سیاسی برآمده از آن، حرکت ملت ایران به سوی تمدن نوین اسلامی نیازمند تحقق دولتی است که بتواند در ابعاد نظری و عملیِ ساحت‌های فکر، معنویت، علم و زندگی، بر مبنای دین، عقلانیت، علم و اخلاق به سرپرستی و مدیریت حوزۀ عمومی اقدام ورزد. روشن است که شکل‌گیری دولت اسلامی، در تناسب با فهم، دانش و نیازهای معاصر و موجود، بدون پژوهش و حضور مؤثر حوزویان و دانشگاهیان در پیوندی هم‌افزار میسور نیست.[۱۰]
دولت اسلامی در نگاه مقام معظم رهبری، که شامل مجموعۀ قوای مجریه، مقننه و قضائیه است، دولتی است که تمام ابعاد ساختاری و کارکردی آن بر مبنای حقایق و ارزش‌های اسلامی شکل‌گرفته است و کارگزاران آن به دور از مفاسد فردی و اجتماعی و با رعایت تقوا و پارسایی در راستای تحقق مقاصد عالی اسلامی و اهداف ملت ایران و انقلاب عظیم ایشان مجاهدت نمایند.[۱۱] فرایند تحقق هدف‌های اسلامی و ازجمله تحقق دولت اسلامی، فرایندی بسیار طولانی و دشوار است لکن باید کوشید روند تکامل تدریجی انقلاب اسلامی، پیوسته در این مسیر باشد.
- نقش مسئولان، حوزویان و دانشگاهیان در شکل‌گیری دولت اسلامی
در مسیر تحقق دولت اسلامی، نقش اصلی و اولیه بر عهدۀ مسئولان است. به بیان مقام معظم رهبری:
«ما مسؤولان باید خود را بسازیم؛ مرتّب با خود کلنجار برویم؛ یکدیگر را به حق وصیت کنیم؛ یکدیگر را ارشاد کنیم؛ مثل آینه‌ای در مقابل یکدیگر، عیوبمان را صادقانه به هم نشان دهیم؛ بنا را بر رفع عیب بگذاریم و خود را روزبه‌روز بهتر کنیم. هر کس هم که جدیداً مسؤولیت را بر عهده می‌گیرد، با این نیّت و با این هدف مسؤولیت را قبول کند که می‌خواهد برای خدمت به مردم، یک انسان صالح شود. آن‌وقت می‌شود تشکیل دولت اسلامی. قوای مقنّنه و قضایّیه و مجریّه و مسؤولان گوناگون ما باید بتوانند تا حدّ قابل قبولی خود را با این قالبها و معیارهای دینی و اخلاقیِ اسلامی تطبیق دهند».[۱۲]
نقش حوزه و دانشگاه نیز در تشکیل دولت اسلامی بسیار مهم است؛ چه از آن جهت که این دو نهاد، مهد تربیت نیروها و کارگزاران حال و آینده‌ی دولت اسلامی هستند؛ چه از آن جهت که بن‌مایه‌های معرفتی، ارزشی و هنجاریِ طرح و برنامه، و اقدامات دولت در این دو نهاد تأمین می‌شود؛ و چه از آن جهت که این دو نهاد می‌توانند با ایفای نقش مشاوره‌ای، انتقادی و اصلاحی به آسیب‌شناسی، آسیب‌زدایی و تصحیح مسیر دولت کمک شایانی نموده، دولت را در مسیر تحقق اهداف تمدنی انقلاب اسلامی یاری رسانند؛ و باعث شوند دولت، هرچه بیشتر حایز شاخصه‌های ارزشی و مطلوب دولت تراز اسلامی شود.[۱۳]
- تحقق جامعۀ اسلامی و تبلور تمدن نوین اسلامی
از منظر مقام معظم رهبری دولت و حاکمیت اسلامی، فی‌حدنفسه، مقدمۀ جامعۀ اسلامی است. به بیان ایشان، «هدف، ایجاد یک حاکمیّت اسلامی است که بتواند جامعه را به جامعه‌ی مورد نظر و آرمانی اسلام تبدیل بکند».[۱۴] جامعۀ تراز اسلامی در نگاه ایشان، جامعه‌ای است که در آن، هم علم هست، هم پیشرفت هست، هم عزّت هست، هم عدالت هست، هم قدرت مقابله‌ی با امواج جهانی هست، هم ثروت هست. چنین جامعه‌ای است که می‌تواند با استفاده از ظرفیت‌های بالفعل و شکوفایی بخشیدن به استعدادهای مادی، انسانی و معنویِ فردی و اجتماعی، تمدّن نوین اسلامی را به منصۀ ظهور آورد؛[۱۵] و انسان و جامعۀ انسانی را به سوی تقرّب به پروردگار در همۀ ابعاد وجود انسانی و عرصه‌های حیات فرهنگی‌ـ‌اجتماعی، سیاسی و اقتصادی رهنمون باشد.
[۱] بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار مسئولان نظام و میهمانان کنفرانس وحدت اسلامى، ۸/۱۰/۱۳۹۴٫
[۲] پیام مقام معظم رهبری به کنگره عظیم حج؛ ۱۷/۹/۱۳۸۷٫
[۳] بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار فرماندهان سپاه؛ ۲۹/۶/۱۳۷۳٫
[۴] بیانات رهبر انقلاب اسلامی در اجلاس بین‌المللی بیداری اسلامی؛ ۲۶/۶/۱۳۹۰٫
[۵] مورد تأکید در بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار با معلمان و فرهنگیان؛ ۱۱/۲/۱۳۹۸٫
[۶] بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار اعضای شورای عالی مرکز طراحی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت ۱۴/۱۲/۱۳۹۱٫
[۷] بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار جوانان استان خراسان شمالی؛ ۲۳/۷/۱۳۹۱٫
[۸] بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار نخبگان علمی جوان؛ ۲۸/۷/۱۳۹۵٫
[۹] بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار جوانان استان خراسان شمالی؛ ۲۳/۷/۱۳۹۱٫
[۱۰] مفاد مورد دلالت بیانات مقام معظم رهبری در دیدار رؤسای دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها، مراکز رشد و پارک‌های علم و فناوری؛ ۲۰/۸/۱۳۹۴٫
[۱۱] بیانات رهبر انقلاب اسلامی در خطبه‌های نمازجمعه؛ ۲۸/۵/۱۳۸۴٫
[۱۲] بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار کارگزاران نظام؛ ۲۱/۹/۱۳۸۰٫
[۱۳] مفاد مورد دلالت پاسخ به نامه‌ی جمعی از دانش آموختگان و پژوهشگران حوزه علمیه در مورد کرسی‌های نظریه‌پردازی؛ ۱۶/۱۱/ ۱۳۸۱٫
[۱۴] بیانات رهبر انقلاب اسلامی در دیدار رؤسای دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها، مراکز رشد و پارک‌های علم و فناوری؛ ۲۰/۸/۱۳۹۴٫
[۱۵] همان.
