به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، مالکیت فکری به‌عنوان یکی از محورهای اصلی نوآوری و پیشرفت اقتصادی، در دنیای امروز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. با وجود پیشرفت‌های قانونی و سیاست‌گذاری‌های انجام‌شده در ایران، همچنان چالش‌هایی در بهره‌برداری کامل از این ظرفیت وجود دارد. از نقش سازمان جهانی مالکیت فکری (وایپو) گرفته تا تأثیر هوش مصنوعی بر این حوزه، پرسش‌های متعددی پیش روی سیاست‌گذاران، دانشگاه‌ها و شرکت‌هاست.
برای بررسی دقیق این موضوع و آگاهی از فرصت‌ها و موانع موجود، گروه حوزه و دانشگاه خبرگزاری فارس در گفت‌وگویی با دکتر محمود حکمت‌نیا، حقوقدان و عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه، انجام داده‌است.
مدیر گروه مالکیت فکری پژوهشگاه معتقد است مالکیت فکری، که شامل اختراعات، علائم تجاری و حقوق مؤلفان می‌شود، محور نوآوری و محرک اقتصاد است.
به گفته وی، سازمان جهانی مالکیت فکری (وایپو) با عضویت ایران از این حقوق حمایت می‌کند و کشور با تصویب قانون مالکیت صنعتی در سال ۱۴۰۳، زیرساخت‌های قانونی لازم را تقویت کرده است. این حوزه بر سه رکن اصلی سیاست‌گذاری و قانون‌گذاری (وظیفه دولت) و بهره‌برداری اقتصادی (وظیفه مردم و شرکت‌ها) استوار است.
حکمت‌نیا عنوان کرد که ایران در بهره‌برداری اقتصادی از نظام مالکیت فکری با چالش‌هایی روبه‌رو است و آموزش اظهارنامه‌های اختراع در دانشگاه‌ها همچنان ناکافی به نظر می‌رسد.
وی هشدار داد که هوش مصنوعی مالکیت آثار را پیچیده‌تر کرده و تدوین قوانین جدید در این زمینه ضروری است. همچنین، جلسات دفاع چندمرحله‌ای را راهی برای تضمین اصالت علمی دانست و تأکید کرد بی‌توجهی به مالکیت فکری می‌تواند به حذف ایران از بازارهای جهانی منجر شود.
مشروح گفت‌وگو با دکتر حکمت‌نیا را در زیر می‌خوانید:
آقای دکتر لطفاً درباره سازمان جهانی مالکیت فکری (وایپو) و اهمیت مالکیت فکری توضیح دهید.
حکمت‌نیا: سازمان جهانی مالکیت فکری، که به اختصار وایپو نامیده می‌شود، نهاد تخصصی سازمان ملل متحد است که در سال ۱۹۶۷ تأسیس شد. این سازمان ۲۶ آوریل (روز تاسیس خود) را به‌عنوان روز جهانی مالکیت فکری نام‌گذاری کرده است. این سازمان ۱۹۰ عضو دارد و ایران نیز به‌عنوان یکی از اعضای وایپو، متعهد به حمایت از حقوق مالکیت فکری در سطح ملی و بین‌المللی است. وایپو مسئولیت ترویج و حفاظت از حقوق مالکیت فکری در سراسر جهان را بر عهده دارد و هرساله شعاری برای این روز اعلام می‌کند. شعار سال ۲۰۲۴ بر اهداف توسعه پایدار و خلق آینده‌ای مشترک از طریق نوآوری و خلاقیت متمرکز است و بر تحولات آینده‌نگر تأکید دارد.
*سازمان جهانی مالکیت فکری و اهمیت آن در سطح جهانی
مالکیت فکری شامل چه حوزه‌هایی می‌شود و وضعیت حقوقی آن در ایران چگونه است؟
حکمت‌نیا: مالکیت فکری به دو شاخه اصلی تقسیم می‌شود: مالکیت صنعتی، که شامل اختراعات، طرح‌های صنعتی، نمونه‌های مصرفی و علائم تجاری است و مالکیت ادبی و هنری، که حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان و حقوق مرتبط را در بر می‌گیرد. گفتنی است که در نظام حقوقی ایران، اصطلاح کپی‌رایت، که در حقوق آمریکا رایج است، کاربرد فنی ندارد و به‌جای آن از حقوق مؤلفان استفاده می‌شود. ایران از سال ۱۳۰۴ با تصویب قوانین مالکیت صنعتی و گنجاندن مقررات مالکیت ادبی و هنری در قانون مجازات عمومی، نظام حقوقی مالکیت فکری را پایه‌گذاری کرد. آخرین تحول در این حوزه، تصویب قانون مالکیت صنعتی در سال ۱۴۰۳ است که نشان‌دهنده تعهد ایران به همگامی با پیشرفت‌های حقوقی بین‌المللی و برخورداری از زیرساخت قانونی مناسب است.
* ارکان اصلی مالکیت فکری و نقش دولت و مردم
ارکان اصلی مالکیت فکری چیست و نقش دولت و مردم در این حوزه چگونه تعریف می‌شود؟
حکمت‌نیا: مالکیت فکری از سه رکن اساسی تشکیل شده است: «سیاست‌گذاری»، «قانون‌گذاری و قضا» و «بهره‌برداری» اقتصادی. دو رکن نخست بر عهده دولت است. دولت ایران بخشی از سیاست‌های مالکیت فکری را در نقشه جامع علمی کشور تدوین کرده و مراجع قضایی به دعاوی مرتبط رسیدگی می‌کنند. رکن سوم، یعنی بهره‌برداری اقتصادی، وظیفه مردم و شرکت‌هاست تا از ظرفیت‌های مالکیت فکری برای کسب منافع اقتصادی استفاده کنند. حاکمیت ایران با ایجاد زیرساخت‌های قانونی، بستری فراهم کرده است تا حقوق مالکیت صنعتی و ادبی-هنری حمایت شود و افراد و شرکت‌ها بتوانند از این حقوق بهره‌مند شوند. این منافع هم توسط شرکت‌های بزرگ و هم توسط افراد عادی پیگیری می‌شود.
چرا مالکیت فکری از نظر اقتصادی اهمیت دارد و در سطح جهانی چه جایگاهی دارد؟
امروزه بخش قابل‌توجهی از سرمایه اقتصادی جهان، به‌ویژه در شرکت‌ها، به دارایی‌های معنوی وابسته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد ۱۰ تا ۳۰ درصد از سرمایه شرکت‌ها را دارایی‌های معنوی، مانند اختراعات، علائم تجاری و آثار ادبی-هنری، تشکیل می‌دهند. این حجم عظیم سرمایه، نتیجه قوانین حمایتی مالکیت فکری است که در سطح جهانی و ملی اجرا می‌شوند. همچنین گفته می‌شود ده در صد تولید ناخالص داخلی جهان مربوط به مالکیت ادبی و هنری است.
* چالش‌ها و فرصت‌های بهره‌برداری از مالکیت فکری در ایران
وضعیت بهره‌برداری از مالکیت فکری در ایران چگونه است و چه ارتباطی با شعارهای اقتصادی کشور دارد؟
ایران با ایجاد زیرساخت‌های قانونی و قضایی، گام‌های مهمی در حمایت از مالکیت فکری برداشته است، اما بهره‌برداری کامل از این ظرفیت در تولید اقتصادی همچنان چالش‌برانگیز است. رهبر انقلاب سال‌هاست بر ضرورت تقویت تولید و جهش اقتصادی تأکید دارند و مالکیت فکری به‌عنوان هسته مرکزی تولید، موتور محرک آن محسوب می‌شود. این حوزه با به‌رسمیت‌شناختن اختراعات، طرح‌های صنعتی، آثار ادبی-هنری و علائم تجاری، ساختار اقتصادی مبتنی بر سرمایه‌های معنوی و غیرمادی را شکل می‌دهد.
*اهمیت نوآوری و بهره‌برداری از مالکیت فکری برای رقابت جهانی
رقابت در حوزه مالکیت فکری چگونه تعریف می‌شود و چه تأثیری بر شرکت‌های ایرانی دارد؟
مالکیت فکری بر اصل رقابت پویا استوار است و شرکت‌هایی که نتوانند با نوآوری و خلاقیت در مرزهای فناوری پیشرو بمانند، از بازار حذف می‌شوند. شرکت‌های دانش‌بنیان ایران در صورت عدم بهره‌گیری از ابزارهای مالکیت فکری، ممکن است پس از دوره‌ای کوتاه از رقابت جهانی عقب بمانند. این موضوع هم فرصتی برای توسعه اقتصادی و هم خطری برای حذف از بازار جهانی است. برای حضور مؤثر در بازارهای بین‌المللی، ایران باید از ظرفیت‌های مالکیت فکری به‌طور کامل استفاده کند.
* نقش دانشگاه‌ها در تولید علم و فناوری و ارتباط آن با مالکیت فکری
نقش دانشگاه‌ها در حوزه مالکیت فکری چیست و چه نوع تولیداتی در این زمینه دارند؟
دانشگاه‌ها در دو حوزه تولید علم و فناوری نقش دارند. تولیدات علمی، مانند نظریه‌پردازی در رساله‌های دکتری و کارشناسی ارشد، ماهیت عمومی دارند و دولت وظیفه حمایت از آن‌ها را بر عهده دارد. این تولیدات مستقیماً به مالکیت فکری مرتبط نیستند، اما قالب بیان آن‌ها، مانند کتاب یا مقاله، تحت حمایت مالکیت ادبی و هنری قرار می‌گیرد. برای مثال، محتوای علمی یک کتاب در حوزه عمومی است، اما ساختار و نحوه بیان آن مشمول حقوق مالکیت فکری می‌شود. در حوزه صنعتی، دانشگاه‌های فنی و مهندسی اختراعات، طرح‌های صنعتی و نمونه‌های مصرفی تولید می‌کنند که نیازمند ثبت در مراجع رسمی هستند.
تفاوت بین سرقت علمی و نقض مالکیت فکری چیست و چه پیامدهایی دارد؟
تمایز بین سرقت علمی و نقض مالکیت فکری حائز اهمیت است. سرقت علمی زمانی رخ می‌دهد که فردی ادعای تولید علم کند، اما نظریه یا گزاره‌ای را بدون اثبات از دیگران اخذ کرده باشد. این موضوع در جلسات دفاع رساله دکتری بررسی می‌شود تا توان محقق در اثبات فرضیه ارزیابی شود. نقض مالکیت فکری زمانی رخ می‌دهد که قالب بیان یا اثر خلاقانه، مانند متن کتاب یا مقاله، بدون اجازه استفاده شود. این نقض شامل حقوق معنوی، مانند حق بر نام و تمامیت اثر، و حقوق مادی، مانند حق چاپ، پخش و فروش، می‌شود. قانون مصوب ۱۳۴۸ برای نقض مالکیت ادبی و هنری، مجازات‌هایی مانند جریمه نقدی و حبس پیش‌بینی کرده و متخلف موظف به جبران خسارت است.
*حمایت از مالکیت فکری؛ منفعت برای پدیدآورندگان، مردم و دولت
حمایت از مالکیت فکری چه مزایایی برای جامعه و دولت به همراه دارد؟
حمایت از مالکیت فکری به نفع پدیدآورندگان، مردم و دولت است. پدیدآورندگان از شهرت و درآمد بهره‌مند می‌شوند، مردم به منابع آثار اعتماد می‌کنند و دولت با کاهش هزینه‌ها و پیشرفت علم سود می‌برد. خرید آثار، پدیدآورندگان را به خلق آثار جدید تشویق می‌کند و بازار تولیدات علمی را رونق می‌بخشد.
در حوزه مالکیت صنعتی چه مصادیقی وجود دارد و فرآیند ثبت آن‌ها چگونه است؟
مالکیت صنعتی شامل اختراعات، طرح‌های صنعتی و نمونه‌های مصرفی است. اختراعات به کارکرد محصول، مانند عملکرد چرخ گوشت، مربوط‌اند، طرح‌های صنعتی جنبه زیبایی‌شناختی محصول را در بر می‌گیرند و نمونه‌های مصرفی اختراعات کوچک‌تری هستند که برخی شرایط اختراع کامل را ندارند. ایران از سال ۱۳۸۶ طرح‌های صنعتی را تحت حمایت قرار داده و قانون ۱۴۰۳ نمونه‌های مصرفی را به‌عنوان عنوان جدید معرفی کرده است. برخلاف مالکیت ادبی و هنری که نیازی به ثبت ندارد، مالکیت صنعتی نیازمند ثبت رسمی است. در فرآیند ثبت، مخترع دانش جدید خود را افشا می‌کند و در ازای آن، حاکمیت حقوق انحصاری، مانند حق تولید، فروش و واردات، به او اعطا می‌کند. نقض این حقوق با ضمانت‌های اجرایی کیفری، مانند حبس و جریمه، و مدنی، مانند جبران خسارت، همراه است. دولت همچنین ممکن است دستور توقف تولید یا جمع‌آوری محصول از بازار را صادر کند.
علائم تجاری چه نقشی دارند و آیا دانشگاه‌ها هم در این زمینه فعال هستند؟
علائم تجاری عمدتاً به شرکت‌ها مربوط است، اما اگر دانشگاه‌ها شرکت‌های اقتصادی تأسیس کنند، برندهای آن‌ها نیز اهمیت می‌یابد و به‌عنوان فعالیت اقتصادی، نه تولید علم، تلقی می‌شود.
*چالش آموزشی ایران: کمبود آموزش استفاده از اظهارنامه‌های اختراع
چه چالش‌هایی در نظام آموزشی ایران در حوزه مالکیت فکری وجود دارد؟
یکی از چالش‌های نظام آموزشی ایران، عدم آموزش استفاده از اظهارنامه‌های اختراع به‌عنوان منبعی علمی است. وایپو گزارش می‌دهد سالانه حدود ۲.۵ میلیون درخواست ثبت اختراع در جهان ثبت می‌شود که اطلاعات آن‌ها در مراجع ثبت کشورها در دسترس است. این اظهارنامه‌ها، مشابه مقالات علمی، شامل ادعاها، نقشه‌ها و روش‌های تولید اختراع هستند، اما دانشگاه‌های ایران به‌دلیل تمرکز بر نظریه‌پردازی، کمتر از آن‌ها بهره می‌برند. وزارت علوم باید با تقویت آموزش فناوری و معرفی اظهارنامه‌های اختراع به‌عنوان منبعی علمی در کلاس‌های دانشگاهی، این خلأ را برطرف کند. این اقدام دانشجویان رشته‌های صنعتی را با منابع فناوری آشنا می‌کند و به توسعه تولیدات نوآورانه کمک می‌کند.
*چالش‌های جدید مالکیت فکری در عصر هوش مصنوعی
ورود به عصر هوش مصنوعی چه تأثیری بر مالکیت فکری گذاشته است؟
نظام مالکیت فکری کنونی ریشه در دوره‌های صنعتی، شامل ماشین بخار، مخابرات و دیجیتال، دارد، اما اکنون در دوره چهارم صنعتی، یعنی عصر هوش مصنوعی، قرار داریم. هوش مصنوعی پرسش‌های جدیدی در حوزه مالکیت فکری مطرح کرده است: آیا آثار تولیدشده توسط هوش مصنوعی، مانند کتاب، شعر یا اختراع، مشمول مالکیت فکری می‌شوند؟ مالکیت این آثار به چه کسی تعلق دارد؟ ماهیت ابزارهای هوش مصنوعی و داده‌های عظیم مورد استفاده آن‌ها چیست؟ هوش مصنوعی از داده‌های عظیم، یا بیگ‌دیتا، و توانایی ترکیب خلاقانه آن‌ها به‌صورت خودکار و بدون دخالت انسان تشکیل شده است. این توانایی امکانات جدیدی برای تولید ایجاد کرده، اما خطر نقض حقوق مالکیت فکری را نیز افزایش داده است. برای مثال، اگر هوش مصنوعی شعری خلق کند، آیا این اثر در حوزه عمومی قرار می‌گیرد یا متعلق به سازنده هوش مصنوعی است؟
استفاده از هوش مصنوعی در تحقیقات علمی چه چالش‌هایی به همراه دارد و چگونه می‌توان اصالت علمی را حفظ کرد؟
در حوزه آموزش، استفاده از هوش مصنوعی در تحقیقات علمی باید به‌رسمیت شناخته شود. دانشجویان می‌توانند از ابزارهای هوش مصنوعی برای تولید مقاله یا تحلیل داده بهره ببرند، اما مهارت و خلاقیت در طراحی پرس‌وجو و تعامل با هوش مصنوعی به آن‌ها تعلق دارد. برای حفظ اصالت علمی، جلسات دفاع از رساله‌های دکتری و کارشناسی ارشد باید توسعه یابند. به‌جای برگزاری تک‌جلسه، پیشنهاد می‌شود ۴ تا ۵ جلسه دفاع با آزمون‌های گفت‌وگومحور برگزار شود تا توانایی دانشجو در استدلال و اثبات یافته‌های علمی ارزیابی گردد. این روش تضمین می‌کند که دانشجو، حتی با استفاده از هوش مصنوعی به‌عنوان دستیار، به‌عنوان دانشمند توان دفاع از نظریه‌های خود را دارد. اساتید باید روش‌های مهارتی را طراحی کنند تا دانشجویان در آزمون‌های گفت‌وگومحور مورد سنجش قرار گیرند و توان اثبات نظریه‌های علمی آن‌ها تأیید شود. همچنین در استفاده از هوش مصنوعی امروزه بحث عدالت و یا انصاف دیجیتالی و یا انصاف الگورتمی مطرح است که در تولید دانش از طریق هوش مصنوعی باید به آن توجه کرد.
در پایان، نقش مالکیت فکری در آینده توسعه ایران چیست و چه توصیه‌ای دارید؟
مالکیت فکری نقش محوری در تولید، نوآوری و توسعه اقتصادی ایفا می‌کند. ایران با ایجاد زیرساخت‌های قانونی و سیاست‌گذاری در نقشه جامع علمی کشور، گام‌های بلندی در این حوزه برداشته است، اما بهره‌برداری کامل از ظرفیت‌های مالکیت فکری نیازمند طراحی سیاست‌های علمی دقیق در شورای انقلاب فرهنگی و لااقل تاسیس سازمان مالکیت فکری در قوه مجریه و مشارکت فعال‌تر شرکت‌ها و مردم در استفاده از ظرفیت مالکیت فکری است. در دانشگاه‌ها، تقویت آموزش فناوری و بهره‌گیری از اظهارنامه‌های اختراع به‌عنوان منابع علمی ضروری است. در عصر هوش مصنوعی، بازنگری قواعد مالکیت فکری و توسعه روش‌های ارزیابی علمی، مانند جلسات دفاع چندمرحله‌ای، می‌تواند جایگاه ایران را در رقابت جهانی تقویت کند. مالکیت فکری نه‌تنها فرصتی برای رشد اقتصادی و علمی است، بلکه عدم استفاده از آن می‌تواند به حذف از بازارهای جهانی منجر شود.
