به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، حجت‌الاسلام و المسلمین قاسم ترخان عضو هیئت علمی گروه کلام اسلامی و الهیات جدید پژوهشگاه در گفت‌وگو با خبرنگار گروه دین و اندیشه خبرگزاری شبستان با بیان اینکه ماه رمضان ماهی است که بین ایام دیگر از امتیازات ویژه‌ای برخوردار است، اظهار کرد: پیامبر(ص) در خطبه شعبانیه فرمود: «أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَبْوَابَ الْجِنَانِ فِی هَذَا الشَّهْرِ مُفَتَّحَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَا یُغَلِّقَهَا عَنْکُمْ وَ أَبْوَابَ النِّیرَانِ مُغَلَّقَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَا یُفَتِّحَهَا عَلَیْکُمْ وَ الشَّیَاطِینَ مَغْلُولَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّکُمْ أَنْ لَا یُسَلِّطَهَا عَلَیْکُم» (ای مردم! درهای بهشت در این ماه گشوده است؛ از خدا بخواهید که [این درها را] به روی شما نبندد و درهای آتش، بسته است؛ از پروردگار خود بخواهید که آنها را به روی شما بازنگرداند و شیاطین دربند هستند؛ از خدا درخواست کنید که آنها را بر شما مسلّط نسازد)؛ حال پرسشی که مطرح می‌شود آن است که آیا معنای سخن پیامبر(ص) این است که انسان اگر گناه هم که بکند وارد جهنم نمی شود چرا که در جهنم بسته است و معصیت کار وارد بهشت می شود؟ این سخن حضرت به چه معناست؟
وی درباره معنای در غل و زنجیر بودن شیطان در ماه رمضان و تاثیر آن بر کیفیت اعمال انسان اظهار کرد: برای پاسخ به این مساله باید مقدماتی را بیان کرد؛ نخستین مساله به رابطۀ اعمال انسان با شخصیت خود باز می‌گردد؛ انسان همان نفس عمل است و شاهد ما آیه ۴۶ سوره «هود» است که خطاب به نوح می فرماید: «قالَ یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِکَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ» (خدا خطاب کرد که ای نوح، فرزند تو هرگز با تو اهلیت ندارد، زیرا او را عمل بسیار ناشایسته است)؛ ناظر بر این آیه اعمال، کردار و افکار به حسب صور ملکوتی، گوهر و شخصیت انسان را می سازد و در نتیجه اگر می‌گویند انسان در قیامت به شکل واقعی‌اش محشور می‌شود یعنی اعمال، بدن اخروی ما را می‌سازند؛ مولانا در این رابطه این بیت را سروده است که بیان آن خالی از لطف نیست: (ای دریده پوستین یوسفان/گرگ برخیزی تو از خواب گران).
عضو هیات علمی پژوهشگاه افزود: نکته دوم اینکه بهشت و جهنم چیزی نیستند جز ظهور اعمال انسان و ما در قیامت با خودِ اعمال‌مان سرو کار داریم؛ چنانکه خداوند در آیه ۵۴ سوره «یس» می‌فرماید: «فَالْیَوْمَ لا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً وَ لا تُجْزَوْنَ إِلاَّ ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» (امروز بر کسی هیچ ستم نمی رود جز در برابر آنچه کرده اید پاداشی نخواهید یافت) و این یعنی برخلاف دنیا که عمل با جزا فرق دارد، در قیامت جزا همان عمل است.
حجت الاسلام ترخان ادامه داد: از سوی دیگر خداوند در آیه ۳۰ سوره «آل‌عمران» می‌فرماید: «یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ أَمَدًا بَعِیدًا وَیُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ» (روزی که هر کس آنچه را از کار نیک انجام داده و آنچه را از کار زشت مرتکب شده حاضر شده می یابد، و آرزو می کند که ای کاش میان او و کارهای زشتش زمان دور و درازی فاصله بود. و خدا شما را از [عذاب] خود برحذر می دارد؛ و خدا به بندگان مهربان است). آیات ششم تا هشتم سوره «زلزال» و همچنین آیه ۴۹ سوره «کهف» نیز در مورد این بحث بسیار جای تامل دارد؛ اما نکته دیگری که باید به آن توجه داشته باشیم این است که در روز جزا با چهره ملکوتی اعمال سرو کار داریم نه ملکی لذا گفته می شود: «إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَی ظُلْمًا إِنَّمَا یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَیَصْلَوْنَ سَعِیرًا» (در حقیقت کسانی که اموال یتیمان را به ستم می خورند جز این نیست که آتشی در شکم خود فرو می برند و به زودی در آتشی فروزان درآیند)؛ همچنین در آیه ۵۴ سوره «عنکبوت» می‌فرماید: «یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذَابِ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکَافِرِینَ» (و شتابزده از تو عذاب می خواهند و حال آنکه جهنم قطعا بر کافران احاطه دارد)؛ داستان رجبعلی خیاط در این مورد قابل طرح است که (شخصی برای وی قالیچه ای آورد وی به او گفت آن را از اینجا دور کن از این قالیچه آتش بلند است)؛ بنابراین قیامت ظرف ظهور است نه ظرف حدوث و به همین دلیل رسول اکرم (ص) فرمود: «إِنَّمَا هِیَ أَعْمَالُکُمْ تُرَدُّ إِلَیْکُم» (این اعمال شما است که روز قیامت به سوی شما باز می‌گردد).
وی در ادامه گفت: نتیجه این دو مقدمه این است که انسان از بهشت و جهنم جدایی ندارد پس بهشت و جهنم در انسان است نه انسان در بهشت و جهنم و انسان یعنی بهشت و جهنم چنانکه خداوند در آیه ۵۴ سوره «عنکبوت» فرمود: «یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالْکافِرینَ»؛ مساله دیگر اینکه وقتی صحبت از درهای بهشت می‌شود؛ واژه دَر معنای وسیعی دارد و به معنای مطلق چیزی است که راه وصول به مقصدی است (لکل شی باب و باب العباده الصوم/ انا مدینه العلم و علی بابها)؛ درهای بهشت منظور همه چیزهایی است که راه را برای کارهای خوب هموار می کند و همینطور است درهای جهنم؛ انسان کارهای خود را به وسیله قوای ظاهری و باطنی انجام می دهد، درهای جهنم هفت تاست چنانکه خداوند در آیه ۴۴ سوره «حجر» می‌فرماید: «لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ» (دوزخی که برای آن هفت در است و از هر دری بخشی معین از آنان وارد می شوند).
عضو هیات علمی پژوهشگاه تصریح کرد: پنج حواس ظاهری و دو حواس باطنی (متخلیه و واهمه) که اگر این پنج تا و دو تا، مطیع قوه عاقله شوند انسان کارهای خوب انجام می‌دهد لذا درهای بهشت هشت تا است (خواجه نصیر طوسی؛ آغاز و انجام، متن، ص: ۵۷-۵۸، فصل چهاردهم در اشاره به درهای بهشت و دوزخ مشاعر حیوانی که بآن اجزای عالم ملک ادراک کنند هفت است: پنج ظاهر و آن حواس خمسه است. و دو باطن و آن خیال و وهم است که یکی مدرک صور و یکی مدرک معانی است. چه مفکره و حافظه و ذاکره از مشاعر نیستند، بل اعوان ایشانند و هر نفس که متابعت هوی کند و عقل را در متابعت هوی مسخر گرداند، أَ رَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَا إِلهَهُ هَواهُ ۱: هر یکی ازین مشاعر سببی باشند از اسباب هلاک او، وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ ۲ تا حالش آن بود که فَأَمَّا مَنْ طَغی وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوی ۳. پس هر یکی ازین مشاعر بمثابت دری‌اند از درهای دوزخ، لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ لِکُلِّ بابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ ۴ و اگر عقل که مدرک عالم ملکوتست و رئیس آن همه مشاعر است رئیس مطاع باشد و نفس را از هوی او منع کند تا بهر یکی از مشاعر آیتی از کتاب الهی را از عالم امری که ادراکش بآن مشعر خاص باشد بتقدیم رساند و بعقل نیز استماع آیات کلام الهی را از عالم خلقی تلقی کند بخلاف آن قوم که، لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما کُنَّا فِی أَصْحابِ السَّعِیرِ ۵. این مشاعر هشتگانه که عقل با هفت حس مدرک که مذکور شد باشد بمثابت درهای بهشت باشد، وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی ۶).
وی خاطرنشان کرد: با توجه به آنچه که اشاره شد باز کردن درهای جهنم به روی خویش یعنی باز کردن چشم، گوش، زبان و… به گناه و رها کردن امیال و شهوات یعنی آزاد کردن شیطان از حبس؛ در نتیجه مراد پیامبر اکرم (ص) این است که خداوند با آداب و دستوراتی که در ماه رمضان داده است، راه انجام کارهای خیر را هموار کرده است و شما تلاش کنید که این اعمال را بجا آورید؛ با این شرایطی که در ماه رمضان است اگر انسان نتواند این را انجام دهد در ماه های دیگر به طریق اولی نمی تواند که …؛ اگر چشم و گوش و … روزه باشند یقینا وارد بهشت می‌شود؛ اگر شکم سحری می خورد باید اعضای دیگر هم سحری بخورند که گرسنه گناه نشوند و این با عباداتی است که در این ماه از تلاوت قرآن و دیگر توصیه شده است؛ لذا نباید اینگونه باشد که به ما خطاب شود: تو از رختخواب بیدار شدی نه از خواب.
عطار نیشابوری ابیات نغزی در این رابطه سروده است:
ای در غرور نفس به سر برده روزگار
برخیز و کارکن که کنون است وقت کار
ای دوست ماه روزه رسید و تو خفته‌ای
آخر ز خواب غفلت دیرینه سر برآر
سالی دراز بوده‌ای اندر هوای خویش
ماهی خدای را شو و دست از هوا بدار
پنداشتی که چون نخوری روزهٔ تو آنست
بسیار چیز هست جز این شرط روزه‌دار
هر عضو را بدان که به تحقیق روزه‌ای است
تا روزهٔ تو روزه بود نزد کردگار
اول نگاهدار نظر تا رخ چو گل
در چشم تو نیفکند از عشق خویش خار
دیگر ببند گوش ز هر ناشنودنی
کز گفت و گوی هرزه شود عقل تار و مار
دیگر زبان خویش که جای ثنای اوست
از غیبت و دروغ فروبند استوار
دیگر به وقت روزه‌گشادن مخور حرام
زیرا که خون خوری تو از آن به هزار بار
دیگر بسی مخسب که در تنگنای گور
چندانت خواب هست که آن نیست در شمار
دیگر به فکر آینهٔ دل چنان بکن
کز غیر ذکر حق ننشیند برو غبار
این است شرط روزه اگر مرد روزه‌ای
گرچه ز روی عقل یکی گفتم از هزار
